პატიმრები, სააკაშვილი, სახელმწიფო ინსპექტორის გაუქმება - რა წერია სახდეპის ანგარიშში

ამერიკის შეერთებული შტატების სახელმწიფო დეპარტამენტმა 2022 წელს საქართველოში ადამიანის უფლებების მდგომარეობის შესახებ ანგარიში გამოაქვეყნა.

დოკუმენტის პირველი თავში ყურადღება გამახვილებულია პატიმრებზე არაადამიანური მოპყრობის შემთხვევებზე, საქართველოს ყოფილი პრეზიდენტის, მიხეილ სააკაშვილის საქმეზე, ასევე აზერბაიჯანელი ჟურნალისტისა და აქტივისტის, აფგან მუხთარლის საქმეზე. სახელმწიფო დეპარტამენტი ასევე ყურადღებას ამახვილებს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის გაუქმებაზე და ა.შ.

აფგან მუხთარლის საქმე

დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ აზერბაიჯანელი თავისუფალი ჟურნალისტისა და აქტივისტის აფგან მუხთარლის საქმემ ხელახლა ყურადღება 2022 წლის 26 ივლისს მიიქცია, როდესაც სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის უფროსის ყოფილმა მოადგილემ, პატიმრობაში მყოფმა იოსებ გოგაშვილმა განცხადება გაავრცელა. თავის განცხადებაში ის ამტკიცებდა, რომ „ქართული ოცნების“ დამფუძნებელმა ბიძინა ივანიშვილმა 2017 წელს მუხთარლის გატაცების ბრძანება გასცა. იმავე დღეს, მუხთარლიმ მოუწოდა მთავრობას, გამოეკითხა გოგაშვილი მისი საქმის გამოძიების კონტექსტში.

2021 წლის აპრილში Meydan TV-სთან ინტერვიუში მუხთარლიმ გატაცებაში დაადანაშაულა საქართველოს შსს და სუსი, ასევე აზერბაიჯანის სასაზღვრო და უსაფრთხოების სამსახური.

„ანგარიშვალდებულების არარსებობის პირობებში, მუხთარლის საქმესთან დაკავშირებული ხელისუფლების წარმომადგენლების დაუსჯელობის გამო შეშფოთება გრძელდება“, წერია დოკუმენტში.

წამება და არაადამიანური მოპყრობა

დოკუემნტში ნახსენებია სახალხო დამცველის 2021 წლის ანგარიში, რომელიც გამოქვეყნდა 2022 წლის აპრილში. მასში აღნიშნულია, რომ მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის გამოძიება სამართალდამცავების მიერ ჩადენილი დანაშაულების შესახებ 2021 წელს იყო ეფექტური, პროკურატურამ უარი თქვა ამ საქმეებზე სისხლისსამართლებრივი დევნაზე.

„როგორც ჩანს, ხელისუფლების წარმომადგენლების დანაშაულების დაფარვის მიზნით. ანგარიშში ასევე აღინიშნა დახურული დაწესებულებების თანამშრომლების მიერ პატიმართა მიმართ სავარაუდო ფიზიკური ძალადობის ცალკეული ინციდენტები და ზოგიერთი ინციდენტი, რასაც მოხსენებაში ეწოდება „ფსიქოლოგიური ძალადობა“, მათ შორის პენიტენციური დაწესებულების თანამშრომლების მიერ პატიმრების სიტყვიერი შეურაცხყოფა შიმშილობის, თანამშრომლების წინააღმდეგ საჩივრის შეტანის ან სახალხო დამცველის აპარატში დარეკვის გამო“, – ვკითხულობთ დოკუმენტში.

დოკუმენტში ნახსენებია, რომ სახალხო დამცველის ანგარიშში პოლიციის მხრიდან ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ძალადობის შემთხვევებს პატიმრობაში მყოფი პირების მიმართ შეფასებულია, როგორც არასათანადო მოპყრობა. ანგარიშის მიხედვით, სულ 495 ბრალდება იყო არასათანადო მოპყრობის შესახებ. დაკავებულები აცხადებდნენ, რომ ძალის გამოყენება და ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ძალადობა სამართალდამცავების მხრიდან განსაკუთრებით პრობლემურია ადმინისტრაციული დაკავების შემთხვევაში. ადმინისტრაციულ საქმეებში დაკავების დროს ან მის შემდეგ მიყენებული სხეულის დაზიანებები 495 ბრალდებიდან 26%-ში იყო, რაც 2020 წელს 34,3%-თან შედარებით შემცირდა, მაგრამ 2016 წელს 12,8%-თან შედარებით გაიზარდა.

სააკაშვილის შესახებ

საელმწიფო დეპარტამენტი აღნიშნავს, რომ წლის განმავლობაში სახალხო დამცველმა არაერთხელ მოუწოდა ხელისუფლებას დროული და სათანადო სამედიცინო დახმარება გაეწიათ პატიმრობაში მყოფი ყოფილი პრეზიდენტის, მიხეილ სააკაშვილისთვის (რომელიც 2021 წლის ოქტომბერში ქვეყანაში დაბრუნებამდე დაუსწრებლად გაასამართლეს სხვადასხვა ბრალდებით, მათ შორის უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენებისთვის, პარლამენტის ყოფილ წევრზე ფიზიკური ძალადობის ბრძანების გამო)

დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ სახალხო დამცველმა რამდენიმე განცხადება გაავრცელა და მოუწოდა ხელისუფლებას, შეესრულებინათ ექიმთა ჯგუფის რეკომენდაციები, რომლებმაც სააკაშვილი 2021 წელს გამოიკვლიეს. 11 მარტს სახალხო დამცველმა აღნიშნა, რომ „ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტის მიხედვით, ნაკლებობა დროული, სრული და ადეკვატური მკურნალობისა, ასევე ზუსტი დიაგნოზისა და სათანადო სამედიცინო დახმარებისა შეიძლება გაუტოლდეს ადამიანის უფლებათა კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას, რომელიც ეხება წამებას, არაადამიანურ და/ან ღირსების შემლახველ მოპყრობას“. დოკუმენტში ასევე მოხმობილია ომბუდსმენის 4 მაისს მაისს გაკეთებული განცხადება, რომ „პაციენტის მდგომარეობა ითვლება საგრძნობლად გაუარესებულად და გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კვალიფიციური სამედიცინო დახმარების დროულ უზრუნველყოფას“. 6 დეკემბერს სახალხო დამცველის აპარატმა განაცხადა, რომ სამედიცინო ექსპერტთა დამოუკიდებელმა ჯგუფმა კვლავ გასინჯა სააკაშვილი, შეაფასა, რომ მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობა „მკვეთრად გაუარესდა“ მას შემდეგ, რაც  აპრილის ბოლოს გასინჯეს და მისი მდგომარეობა „მძიმედ“ მიიჩნიეს. სახალხო დამცველის აპარატმა ასევე წარადგინა ექსპერტების დასკვნა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ გაიარა ქვეყანაში არსებული ყველა მკურნალობა, მისი მდგომარეობა „სწრაფად უარესდებოდა“.

სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის გაუქმების შესახებ

დოკუმენტში ასევე ყურადღება გამახვილებულია სახელმწიფო ინსპექტორი სამსახურის გაუქმებასა და მის ნაცვლად ორი უწყების შექმნაზე, რომლებიც გამოიძიებენ სამართალდამცავების მხრიდან უფლებამოსილების გადამეტებასა და დაიცავენ პერსონალურ მონაცემებს.

„წინა მანდატისაგან განსხვავებით, რომელიც საშუალებას იძლეოდა ყველა სამართალდამცავი ორგანოს საქმე თანაბრად გამოეძიებინა, კანონი ახალ საგამოძიებო სამსახურს არ აძლევს უფლებას გამოიძიოს პროკურორების მიერ ჩადენილი ზოგიერთი დანაშაული, როგორიცაა მკვლელობა და სხეულის დაზიანება. რეორგანიზაციის ფარგლებში, სახელმწიფო ინსპექტორი თანამდებობიდან მარტში გაათავისუფლეს, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციით დაკისრებული უფლებამოსილების შესასრულებლად სამი წელი რჩებოდა. „ქართული ოცნების“ დეპუტატებმა დააჩქარეს 2021 წლის დეკემბრის კენჭისყრა კანონმდებლობის შემოტანით და მისი სამივე მოსმენით ერთ კვირაზე ნაკლებ დროში მიღებით, ძირითადად, დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაციის გარეშე და ძლიერი შიდა და საერთაშორისო კრიტიკის პირობებში“, – წერს სახელმწიფო დეპარტამენტი.

დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ პარლამენტის ამ ქმდებამდე რამდენიმე დღით ადრე, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურმა დაწიყო გამოძიება ყოფილი პრეზიდენტის, სააკაშვილის სავარაუდო არაადამიანურ მოპყრობასთან დაკავშირებით, 2021 წლის ნოემბერში რუსთავის ციხიდან გლდანის პენიტენციალურ კლინიკაში მისი იძულებით გადაყვანის ეპიზოდში.

„სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურმა ცოტა ხნით ადრე განაცხადა, რომ იუსტიციის სამინისტრომ და სპეციალურმა პენიტენციურმა სამსახურმა დაარღვიეს მონაცემთა დაცვის კანონი სააკაშვილის რამდენიმე საკამათო ვიდეოს გამოქვეყნებით.

18 თებერვლის ანგარიშში ეუთო/ოდირმა გააკრიტიკა პროცესი, რომლითაც ახალი კანონები კონსულტაციის გარეშე იქნა მიღებული. ანგარიშში ასევე გამოითქვა შეშფოთება, რომ საკანონმდებლო ცვლილებებმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს „სამართალდამცავი ორგანოების მიერ ადამიანის უფლებების სერიოზული დარღვევისგან დაცვაზე, შეამციროს სახელმწიფოს შესაძლებლობა ეფექტურად გამოიძიოს წამების, არასათანადო მოპყრობისა და პატიმრობაში სიკვდილის საქმეები, მათ შორის, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის დამოუკიდებლობის შელახვის გზით“, – ვკითხულობთ ანგარიშში.

დოკუმენტის პირველ თავში ასევე საუბარია პატიმართა შორის ძალადობის გაზრდილ შემთხვევებსა და „ციხის მაყურებლებზე“. სახალხო დამცველის აპარატის ცნობით, ასეთი არაფორმალური კონტროლი გავლენიანი პატიმრების მიერ „ხშირად იწვევს პატიმრებს შორის ძალადობასა და დაშინებას“ და რომ „დამკვირვებლები“ აკონტროლებდნენ პატიმრების წვდომას ტანსაცმელზე, საკვებზე, მედიკამენტებზე და მათი ოჯახების გზავნილებზე. ზოგიერთმა პატიმარმა, რომელიც დაზარალებული იყო „დამკვირვებლების“ მიერ, ითხოვდა გადაყვანას მაღალი რისკის ციხეებში ან თვითიზოლაციაში, რათა თავი დააღწიოს ძალადობას, რამაც გაზარდა ციხის მოსახლეობაში ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების რისკი.

დახურულ დაწესებულებებში კვლავ რჩება სუფთა ჰაერისა და აქტივობების ნაკლებობის პრობლემა. „დახურულ“ ციხეებში (№2 და 8 სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში) და მაღალი რისკის დაწესებულებებში (№3 და 6 საპყრობილეები) პატიმრები 23 საათის განმავლობაში იმყოფებოდნენ საკნებში, მათთვის შეზღუდული ან მიუწვდომელი იყო სარეაბილიტაციო ან რესოციალიზაციის სერვისები. ხანგრძლივმა პატიმრობამ უარყოფითი გავლენა მოახდინა პატიმრების ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე – უფრო დიდი გავლენა იქონია ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემის მქონე ადამიანებზე. დოკუმენტშ აღნიშნულია, რომ სისტემა კვალიფიციური სოციალური მუშაკების, ფსიქოლოგების, ფსიქიატრებისა და სამედიცინო პერსონალის დანაკლისს განიცდის.