თამარ ჯაყელის პოდკასტი:
როდესაც ვსაუბრობთ ანარქისტულ ფემინიზმზე, ანარქა-ფემინიზმზე, ანუ იდეოლოგიაზე, რომელიც მჭიდრო კავშირს ხედავს პატრიარქატსა და ყველა სახის გაბატონებულ იერარქიას შორის, უპირველეს ყოვლისა, გვიწევს დავუპირისპირდეთ მთელ რიგ სტერეოტიპებს თავად ანარქიზმზე. დიდია შანსი იმისა, რომ მსმენელმა ან რეალობას მოწყვეტილ, ფუჭად მეოცნებე, არაპრაგმატულ ადამიანად შეგვრაცხოს, ან კი საშიშ, ყველაფერზე წამსვლელ ექსტრემისტად. ანარქიზმი სამწუხაროდ უტოპისტურ ან ექსტრემისტურ იდეოლოგიად აღიქმება, ან კიდევ მეამბოხე თინეიჯერების ზერელე დაპირისპირებად ავტორიტეტთან – ოჯახთან, სკოლასთან, ეკლესიასთან… სინამდვილეში კი ანარქიზმი მრავლისმომცველი, შთამაგონებელი და საინტერესო იდეოლოგიაა, მდიდარი ისტორიით, რომლის შექმნაში ქალებმა ფუნდამენტური როლი ითამაშეს და რომელიც მჭიდრო კავშირშია ფემინისტურ აზროვნებასთან.
სიტყვა „ანარქია“, რომელიც ძველ ბერძნულში და ლათინურში გვხვდება, მმართველის გარეშე ცხოვრებას, უხელისუფლობას ნიშნავს. ეს სიტყვა, რომელიც მანამდე ხშირად გამოიყენებოდა უარყოფითი მნიშვნელობით, ქაოსისა და უწესრიგობის აღსანიშნავად, ფრანგმა ფილოსოფოსმა, პიერ ჟოზეფ პრუდონმა დაამკვიდრა პოლიტიკურ ველზე, 1840-იან წლებში. მან და რამდენიმე სხვა მნიშვნელოვანმა თეორეტიკოსმა, როგორიცაა რუსი მიხაილ ბაკუნინი, უფრო ადრე კი ინგლისელი უილიამ გოდვინი, ჩამოაყალიბეს ისეთი საზოგადოების ხედვა, რომელიც დაფუძნებული იქნებოდა არაიერარქიულ, თავისუფალ გაერთიანებებზე, სადაც უმთავრესი ღირებულებები თანამშრომლობა, ქვემოდან ზემოთ წამოსული ორგანიზება და ავტონომიურობაა. საინტერესოა, რომ ანარქიზმი თავიდანვე მკაფიოდ ეხებოდა ქალთა საკითხებს. თითქმის ყველა კაცი ანარქისტი თეორეტიკოსიც ამტკიცებდა, რომ ადამიანის გათავისუფლებისთვის ყოველგვარი იერარქიისგან, საჭირო იყო ქალთა ემანსიპაცია. პიოტრ კროპოტკინი, რუსული ანარქიზმის უმნიშვნელოვანესი ფიგურა, 1892 წელს წერს: „აუცილებელია სრულად გავიგოთ რომ რევოლუცია, რომელიც მოწამლულია ლამაზი სიტყვებით – თავისუფლება, თანასწორობა, სოლიდარობა – ვერ შეასრულებს თავის როლს, თუ მან შეინარჩუნა მონობა სახლში. ოჯახში დამონებული ნახევარი კაცობრიობა უნდა აუჯანყდეს მეორე ნახევარს.“
უშუალოდ ანარქა-ფემინიზმზე საუბარი ემა გოლდმანის მოღვაწეობიდან უნდა დავიწყოთ, ქალის, რომელსაც უდიდესი წვლილი მიუძღვის ანარქისტული პოლიტიკური ფილოსოფიის განვითარებასა და გავცრელებაში ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში, მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში. ჯერ კიდევ 1897 წელს ის წერდა: „ვითხოვ ქალის დამოუკიდებლობას, ქალის უფლებას, რომ თავი ირჩინოს; რომ საკუთარი თავისთვის იცხოვროს; რომ უყვარდეს, ვინც უნდა, და რამდენიც უნდა.“ 1906 წელს გოლდმანმა დაწერა ნაშრომი „ქალთა ემანსიპაციის ტრაგედია“, სადაც გამოთქვამდა აზრს, რომ პირველი ტალღის ფემინისტები, სუფრაჟისტები, ანუ ქალები, რომლებიც ითხოვდნენ ხმის მიცემის უფლებასა და რიგ პოლიტიკურ უფლებებს, მხოლოდ ზედაპირულ სიკეთეს მიაღწევდნენ, წარმატების შემთხვევაში. გოლდმანის აზრით, ნამდვილი ემანსიპაცია არჩევანის ჭეშმარიტი თავისუფლება იქნებოდა ცხოვრების ყველა სფეროში, რაც მხოლოდ ხმის მიცემითა და მმართველის არჩევით არ მიიღწეოდა და ბევრად უფრო რთულად მოსახელთებელი იყო.
ემა გოლდმანი თავისუფალ სიყვარულს ქადაგებდა და ამბობდა, რომ სიყვარულსა და ქორწინებას საერთო არაფერი აქვთ. „თავისუფალი სიყვარული? თითქოს და სიყვარულს შეუძლია იყოს სხვაგვარი! მამაკაცი ყიდულობს გონებას, მაგრამ სამყაროს ყველა მილიონს არ ძალუძს იყიდოს სიყვარული. მამაკაცი იმორჩილებს სხეულს, მაგრამ მთელი ქვეყნიერების ძლიერება უძლურია დაიმორჩილოს სიყვარული.“ გოლდმანი წერს, რომ თანამედროვე საზოგადოებაში, „სიყვარული და სიმართლე უცხოა ადამიანთა უმრავლესობისთვის. მისი ნაზი ქსოვილი ვერ უძლებს დამაუძლურებელი, ყოველდღიური შრომის სტრესს და დაძაბულობას. მისი სული ძალზედ რთულია, რომ შეეწყოს ჩვენი საზოგადოებრივი სტრუქტურის საძაგელ ყოფას.“ თუმცა, „ოდესმე ქალები და მამაკაცები ავლენ მთის მწვერვალზე, ისინი ერთმანეთს შეხვდებიან ძლიერები დ თავისუფლები. მზად იქნებიან განიცადონ სიყვარული და გათბნენ მის ოქროსფერ სხივებში… თუ ოდესმე სამყარო გაიგებს ჭეშმარიტ სიახლოვეს და ერთობას, მისი მშობელი სიყვარული იქნება და არა ქორწინება.“
თუმცა, თუ გოლდმანი თავად თავისუფალ სიყვარულს ქადაგებდა, არ თვლიდა, რომ ქორწინება აუცილებლად დაიმონებდა ქალს მომავალ საზოგადოებაში. მართალია არსებული ფორმით ქორწინება უღელი იყო – როგორც კაცისთვის, ასევე განსაკუთრებით ქალისთვის – რომელსაც სახელმწიფო და ეკლესია ადგამდნენ წყვილებს, მაგრამ ამაში დამნაშავე სისტემა იყო, რომელიც რადიკალურად უნდა გარდაიქმნას, თუმცა არა რეფორმით. მომავალ საზოგადოებაში კი, რომელზეც გოლდმანი ოცნებობს, ყველა, ვინც დაქორწინებას გადაწყვეტს, „დაქორწინდება იმიტომ, რომ უყვართ ერთმანეთი. ყველა პატივს სცემს სხვა ადამიანს და ზრუნავს არა მხოლოდ თავის, არამედ თავის გვერდით მყოფთა კეთილდღეობისთვისაც, რაც გულისხმობს მთელი კაცობრიობის კეთილდღეობაზე ფიქრს. ასეთ კავშირთა სიმრავლე იქნება ძლიერი საზოგადოების გარანტი… ყოველი ადამიანი აღიზრდება საზოგადოების მიერ და არცერთს არ მოაკლდება ყურადღება. მათთვის არ იქნება საჭირო იმის სპეციალურად სწავლება, რომ გვერდით მდგომს უნდა მოუფრთხილდეს, ისინი ამას თვითონ გაიაზრებენ. ადამიანის ცხოვრების მიზანი სხვაზე ძალაუფლების მოპოვება კი არა, სხვასთან ერთად კეთილდღეობაზე ზრუნვა იქნება.“ გოლდმანი ასევე თვლის, რომ თუ წყვილის კავშირი არადამაკმაყოფილებელი გამოდგა, მომავლის იდეალურ საზოგადოებაში მათ შეეძლებათ „წყნარად, მეგობრულად დაშორდნენ ერთმანეთს და არ დაიწყონ უაზრო კამათი და სასამართლო დავები ამის გასაკეთებლად.“
ფემინისტები ხშირად აღნიშნავენ, რომ გოლდმანის ხედვები რეალურად უფრო ახლოსაა მესამე ტალღის ფემინიზმთან, ვიდრე თავისი დროის, პირველი ტალღის სუფრაჟიზმთან. მაგალითად დედობის თემაზე, გოლდმანი, რომელიც ასევე ერთ-ერთი პიონერი იყო ქალების განათლებაში კონტრაცეფციის თაობაზე, თვლიდა, რომ თუკი ქალს მართლაც უნდოდა რომ დედა და დიასახლისი ყოფილიყო პირველ რიგში, მას ეს უნდა შესძლებოდა. დღესაც, მესამე ტალღის ფემინისტების დიდი ნაწილი ქალის, როგორც ინდივიდის, ემანსიპაციად არა რაიმე კონკრეტული ფორმულის მიყოლას, არამედ მართლაც რომ საკუთარი გულის კარნახით ცხოვრებას თვლის. რაც მთავარია, ქალს უნდა ჰქონდეს ჭეშმარიტი არჩევანი, და თავისი სურვილით წყვეტდეს, რას გააკეთებს ცხოვრებაში და როგორი გზით სიარულს მიანიჭებს უპირატესობას. ასევე, როგორც ანარქა-ფემინიზმი იბრძვის თან ინდივიდის თავისუფლებისთვის და თანაც სისტემური იერარქიების წინააღმდეგ, მესამე ტალღის ფემინიზმიც მიმართულია სწორედ ისეთი სისტემური გარდაქმნებისკენ, რომლებიც ამავდროულად ინდივიდების გაძლიერებამდე მიგვიყვანს.
პეგი კორნეგერი, ჩვენი თანამედროვე ამერიკელი თეორეტიკოსი, რომელმაც ასევე დააკავშირა ანარქისტული ღირებულებები ფემინისტურ პრინციპებთან, წერს, რომ ანარქიზმისა და ფემინიზმის უმთავრესი კვეთა ინდივიდუალობა და კოლექტიურობაა ერთდროულად. როდესაც ვსაუბრობთ ინდივიდუალობაზე, ვგულისხმობთ არა კონკურენციაზე და სხვისი საჭიროებების უგულებელყოფის წამახალისებელ „მკაცრ ინდივიდუალიზმს“, არამედ „ნამდვილ ინდივიდუალობას“, რომელიც თავისთავად, სხვისი თავისუფლების შეუზღუდავად მიიღწევა. და როდესაც ვსაუბრობთ კოლექტიურობაზე, ვგულისხმობთ ისეთ სტრუქტურებს, სადაც გადაწყვეტილებას იღებს ყველა ის ადამიანი, რომელსაც ეს გადაწყვეტილება შეეხება, თუმცა „წარმომადგენლებისა“ და „ლიდერების“ გარეშე, ერთმანეთთან დიალოგითა და „მანიპულაციისგან თავისუფალი, ავტონომიური ინდივიდებისა და ჯგუფების თანამშრომლობით, რათა მათ დაამყარონ პირდაპირი, უშუალო კონტროლი საზოგადოებასა და საკუთარ ცხოვრებაზე.“
რატომ არის ანარქიზმი ფემინისტური? იმიტომ, რომ ანარქიზმი ებრძვის იძულების ნებისმიერ ფორმას, იქნება ეს ფიზიკური ძალადობით გამოხატული, თუ ინსტიტუციონალურად, სახელმწიფოს მიერ დაკანონებული. ანარქიზმი ებრძვის საზოგადოების ორგანიზების ისეთ ფორმებს, რომლებიც უპირისპირდებიან და ზღუდავენ ინდივიდს.
ამასთანავე, ანარქიზმი ინდივიდებისა და ჯგუფების ცვალებად საჭიროებებს უწყობს ფეხს. პეგი კორნეგერი წერს, რომ საჭიროა მოქნილი საშუალებები კონტექსტის გათვალისწინებით, სადაც პირდაპირი დემოკრატია და კოლექტიური თანამშრომლობა ისე შეეწყობიან ერთმანეთს, რომ ინდივიდუალური ინიციატივა არ დაიკარგოს.
ემა გოლდმანის სიტყვებით, „ანარქიზმი ემხრობა ადამიანის გონების გათავისუფლებას რელიგიის ბატონობისგან; ადამიანის სხეულის გათავისუფლებას საკუთრების ბატონობისგან; გათავისუფლებას სამთავრობო შეზღუდვებისა და ბორკილებისგან. ანარქიზმი ემხრობა სოციალურ წესრიგს, რომელიც ეფუძნება ინდივიდების თავისუფალ გაერთიანებას ნამდვილი სოციალური სიმდიდრის საწარმოებლად, რაც თავის მხრივ გარანტიაა იმისა, რომ ყოველ ადამიანს ექნება წვდომა რესურსებზე და შეძლებს, სრულად დაიკმაყოფილოს ცხოვრებისეული საჭიროებები ინდივიდუალური სურვილების, გემოვნებისა და მისწრაფებების შესაბამისად“.
სად არიან ანარქა-ფემინისტები დღეს? შესაძლოა განსაკუთრებით არ გვხვდებოდეს ანარქა-ფემინიზმი თვალში, თუმცა აშკარაა, რომ მსოფლიოს გარშემო, მრავალი ავტონომიური ჯგუფი თუ ინდივიდი უპირისპირდება პატრიარქალურ სახელმწიფო სტრუქტურებს, საბაზრო ურთიერთობებსა და სხვა იერარქიებს, თუნდაც საკუთარი თავის ანარქა-ფემინისტურ ტრადიციასთან მიკუთვნების გარეშე. საქართველოში, წავაწყდებით „ანარქისტ ქალთა გაერთიანებას“, რომელიც ქალთა ავტონომიური ჯგუფია, იმ მიზნით რომ „ხელი შეუწყოს ქალთა თვითგამორკვევას არსებულ სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ რეალობაში.“ სოციალურ ქსელში ჯგუფი წერს, რომ მისი შექმნის საჭიროება გაჩნდა, როდესაც აღმოჩნდა, რომ ანარქისტი მამაკაცების მიერ თვითდეკლარირებული გენდერული იერარქიის მიუღებლობა ხშირად არ სცდება რიტორიკას… თანამედროვე ლიბერალურ ნარატივში, ასევე ანარქისტულ ნარატივშიც, ქალების „გაძლიერება“ ზედაპირულ სახეს ატარებს და გენდერულად მჩაგვრელური ურთიერთობების ყველა ასპექტი ბოლომდე გამორკვეული არ არის.“ ჯგუფი წერს, რომ „ანარქისტულ პრაქტიკაში დაუშვებელია ჩაგვრათა იერარქიის შედგენა – მთავარი და ნაკლებად მნიშვნელოვანი ჩაგვრების გამოყოფა, რადგან ეს ეწინააღმდეგება ანარქიზმის ძირითად პრინციპებს.“
ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვანი სწორედ ესაა – დავინახოთ ჩაგვრები, როგორც დაკავშირებული, ურთიერთმკვეთი, და ჰოლისტურად, მთლიანი სურათის გათვალისწინებით ვიბრძოლოთ ქალთა უფლებებისთვის, განსაკუთრებით კი იმ იერარქიებისა და გაბატონებული მჩაგვრელი ინსტიტუციების წინააღმდეგ, ყოველ ნაბიჯზე რომ გვახსენებენ თავს და ცხოვრების ყველა ასპექტს რომ გვიზღუდავენ, იქნება ეს ოჯახში, სიყვარულში, შრომით ურთიერთობებში, რწმენის საკითხებში თუ თუნდაც აქტივიზმში.
პროექტს „ფემინსტრიმი” ქალთა ფონდი საქართველოში და ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისი წარმოგიდგენთ.
