მართლმადიდებელი ეკლესია და დასავლეთი

„მართლმადიდებლობა ევროპის ერთ-ერთი ტრადიციული აღმსარებლობა“

კონსტიტუციური შეთანხმება

უპირისპირდება თუ არა მართლმადიდებლობას ევროპა, რაიმე საფრთხეს უქმნის თუ არა დასავლეთი მართლმადიდებლობის მანიფესტაციასა და სარწმუნოებრივი ცხოვრების ნირს – ამ კითხვის პასუხს იძლევა საქართველოს საპატრიარქოსა და სახელმწიფოს შორის დადებული კონსტიტუციური შეთანხმების პრეამბულა, რომელშიც ნათქვამია, რომ მართლმადიდებლობა ევროპის ერთ-ერთი ტრადიციული აღმსარებლობაა.

შეთანხმებაში არსადაა ნახსენები, მაგალითად, აღმოსავლეთი, სამხრეთი, ჩრდილოეთი, არამედ ჩაწერილია სწორედ დასავლეთი, ანუ ევროპა.

რას უნდა ნიშნავდეს ეს ჩანაწერი?  უპირველეს ყოვლისა იმას, რომ კონსტიტუციური შეთანხმება და, აქედან გამომდინარე, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაც მართლმადიდებლობას ევროპული რელიგიურობისა და კულტურის, დასავლური ცივილიზაციის  კონტექსტში მოიაზრებს.

ნიშნავს თუ არა ეს იმასაც, რომ საქართველოს ეკლესია, კონსტიტუციური შეთანხმებით, ე.წ.  დასავლურ ღირებულებებს, ანუ იმ უნივერსალურ და ფუნდამენტურ პრინციპებსაც აღიარებს, თანამედროვე ევროპას რომ უდევს საფუძვლად:  ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, ტოლერანტობას, პლურალიზმს, თანასწორუფლებიანობასა და ლიბერალურ დემოკრატიას? საპასუხოდ კვლავ კონსტიტუციური შეთანხმების ტექსტს უნდა მივმართოთ, რომელიც აცხადებს: „ეკლესია, საეკლესიო სამართალთან ერთად, თავის საქმიანობას კონსტიტუციის საფუძველზე წარმართავს და სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთდამოუკიდებლობას იცავს“. გამოდის, დაუშვებელია, ეკლესია ეწინააღმდეგებოდეს, ვთქვათ, რელიგიის თავისუფლების, თანასწორუფლებიანობისა და ეკლესიის სახელმწიფოსგან გამიჯვნის პრინციპებს.

ერთი სიტყვით, კონსტიტუციური შეთანხმება დეკლარირებს, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია აღიარებს სახელმწიფოს ლიბერალურ დემოკრატიულ წყობას. მაგრამ მოდით, არ დავკმაყოფილდეთ გარეგნულ-ფორმალური კრიტერიუმებით და არსობრივი მახასიათებლებითაც დავინტერესდეთ. ვნახოთ, შეიძლება თუ არა, მართლმადიდებლური ქრისტიანობა  ლიბერალური დემოკრატიის უმთავრეს პოსტულატებთან იყოს დაკავშირებული.

ინდივიდი და  პიროვნება

მართლმადიდებლური მოძღვრების თანახმად, ადამიანი პერსონალური, ანუ პიროვნული არსებაა. ის მნიშვნელოვანია, როგორც ერთი და განუმეორებელი ინდივიდი. ამიტომ ამბობენ ხოლმე თეოლოგები, რომ ადამიანი არ ექვემდებარება დათვლას, ის არ არის სერიული მოვლენა. ბიბლიის თანახმად, შემოქმედი ერთ და კონკრეტულ ადამიანს ქმნის და არა ადამიანთა მასებს, ადამიანთა სახეობას; კონკრეტულ ადამიანთან აქვს მას დიალოგი; ამასთან, ბიბლიის მიხედვით, ყოველი ადამიანი, საბოლოოდ, მხოლოდ და მხოლოდ თავისი ქმედებებისა და ცოდვების გამო აგებს ღვთის წინაშე პასუხს.

ამ თვალსაზრისით, ღმერთის წინაშე არ არსებობს კოლექტიური ცოდვა და პასუხისმგებლობა. როგორც უკვე ითქვა, ადამიანი უნიკალურია – სულიერი და ხორციელი საწყისის განუმეორებელი მთლიანობაა,  რადგან  ქრისტიანული რწმენა რეინკარნაციას არ აღიარებს, სხვადასხვა სხეულსა და არსების ფორმაში სულის მოგზაურობის შესახებ სწავლება მისთვის უცხოა. ამასთან, ადამიანი, მართალია, ინდივიდია, მაგრამ მისი პერსონალურობა, ანუ პიროვნულობა სხვასთან – ღმერთსა და მეორე ადამიანთან მიმართებისა და დამოკიდებულების მიხედვით იქმნება. მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ქრისტიანული მოძღვრება აღიარებს ღმერთს, როგორც აბსოლუტურ და თვითკმარ პიროვნებას, აღიარებს ქრისტეს, როგორც ერთსა და განუმეორებელ ძეს ღმერთისას და ძეს კაცისას, – ადამიანური ხელისუფლებების, ტრადიციების, რელიგიების, მასის, ისტორიის სამსჯავროს წინაშე სრულიად მარტოდ დარჩენილ ECCE HOMO-ს. 

და აი, სწორედ ამ ეული და გარიყული, სამარცხვინოდ დასჯილი ადამიანისა სწამს ქრისტიანობას. ამიტომ ინდივიდუალიზმი, მისი საკრალიზაციისა და სოციალიზაციის ხარისხიდან გამომდინარე, პიროვნულობაში, პერსონალურობაში შეიძლება გადაიზარდოს და ეს არის ზოგადქრისტიანული და, ამასთან, მართლმადიდებლური ანთროპოლოგიის უმთავრესი პოსტულატი.

თავისუფლება

ბიბლიური რწმენის მიხედვით, ადამიანი არის ღმრთის ხატება და მსგავსება. მართალია, ადამიანი ღმერთი არ არის და შეუძლებელია გაიგივდეს ღმერთთან, მაგრამ მასში, როგორც სარკმელში, შეიძლება მოჩანდეს ღვთაებრივი სამყარო.

ღვთისმეტყველთა უმრავლესობა თანხმდება, რომ ადამიანის ხატობრიობა მისი ღვთაებრივი მოცემულობაა, ხოლო მსგავსება – ღვთაებრიობის პოტენციალი, რომელიც ღვთისგან აქვს მიმადლებული. ადამიანი ხატია ღვთისა, რამდენადაც ის შემოქმედი, მოაზროვნე და თავისუფალია.

ადამიანის ქმედებას ერთადერთ შემთხვევაში ენიჭება ეთიკური და რელიგიური საზრისი – თუკი ის თავისუფლებაში, თავისუფალი არჩევანის შედეგად ხორციელდება., ადამიანის მთელი ცხოვრება, მისი ყოველი წამი და წუთი გასაზრისებულია, რადგან, როგორც ერთი ფრანგი ფილოსოფოსი ამბობდა, ადამიანი განწირულია თავისუფლებისთვის.

ედემის ბიბლიური ამბავი ცხადად გვეუბნება, რომ ადამიანს შეუძლია არ დაეთანხმოს შემოქმედს, წავიდეს სხვა გზით, სხვა (ხშირად საზიანო და დამღუპველი) არჩევანი გააკეთოს, მაგრამ სწორედ ამ არჩევანს, ამ არდათანხმების თავისუფლებას აქვს მორალური და რელიგიური ფასი.

ყველაფერი ნებადართულია ჩემთვის, – ამბობს მოციქული პავლე, მაგრამ ყველაფერი როდია სარგო. ყველაფერი ნებადართულია ჩემთვის, მაგრამ მე ვერაფერი დამიმონებს. (1. კორ. 6:12). ადამიანი არ არის ფატუმის სათამაშო, რომლის მიზანი შეიძლება მხოლოდ ბედისწერის ნიშნების ამოცნობა და მათი მიყოლა იყოს; ადამიანი არ არის მანქანა, ავტომატურად რომ ასრულებდეს რაღაც ზნეობრივ მითითებებს. მის ქცევას, მის სიტყვასა და საქმეს მხოლოდ და მხოლოდ მაშინ აქვს აზრი, როცა ის თავისუფლებაში ვლინდება. ამიტომ არის ფასეული ადამიანის დაცემაც და მით უფრო – ადამიანის წამოდგომაც, მის მიერ ჩადენილი ბოროტებაც და სიკეთეც, რადგან სწორედ ამ თავისუფლებაში ჩადენილი ცოდვა-მადლის გამო ვართ პასუხისმგებელი არსებები.

ადამიანის უფლებები

ადამიანის უფლებათა კონცეფცია საფუძვლად უდევს დასავლურ ლიბერალურ დემოკრატიებს, მათ შორის, საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკურ და სამართლებრივ მოწყობას. იგი, უპირველეს ყოვლისა, ეფუძნება და გამოხატავს ადამიანის ინდივიდუალობას, უნიკალურობასა და თავისუფლებას.

ადამიანის უფლებების კონცეფციაც ადამიანს მხოლობით რიცხვში ხედავს და არა – მრავლობითში, იგი აღიარებს თავისუფლებას, როგორც ადამიანის უმთავრეს მახასიათებელს, ურომლისოდ კონკრეტული ადამიანი დაკარგავდა ადამიანად ყოფნის შესაძლებლობას. ამდენად, ღვთივბოძებული თავისუფლებები: გამოხატვისა და აღმსარებლობის, გადაადგილებისა და შეკრების უფლებები, არის კიდეც საქართველოს კონსტიტუციის საფუძველთა საფუძველი. ისინი ღვთივბოძებულ უფლებებად, ან სეკულარულ ენაზე თუ ვიტყვით, თანდაყოლილ, ბუნებით უფლებებად მიიჩნევა, რადგან მათ სახელმწიფო კი არ ანიჭებს ვინმეს, არამედ სიცოცხლისა და ადამიანის, როგორც მესაკუთრის, გაგებას თავისუფლებით ამდიდრებს.

თავისუფლება არის ადამიანური ღირსების სინონიმი. ადამიანის უფლებათა კანონმდებლობით, სწორედ ამ უზენაესი ღირსების გამო არის აკრძალული აბსოლუტურად, ანუ ნებისმიერ შემთხვევასა და ყველა სიტუაციაში ადამიანის დამონება და წამება. 

პლურალიზმი და ტოლერანტობა

ღვთივბოძებული თავისუფლების შედეგია აზრისა და გამოხატვის, რელიგიური და კულტურული მრავალფეროვნება. თავისუფლებით სარგებლობის შესაძლებლობა არის ღმრთის საჩუქარი. ამიტომ ამ საჩუქრის, ანუ პლურალიზმის ფენომენის ძალით წაშლა, ვინმესთვის ძალით, მუქარითა და კანონების უსწორო გამოყენებით აზრისა და რწმენის წართმევა, სინამდვილეში, ღმრთის განგებულების წინააღმდეგ ამხედრებაა.

სავსებით შესაძლებელია, მიუღებელი იყოს თავისუფლების განხორციელების ფორმები და შედეგები, მიუღებელი იყოს განსხვავებული აზრი და აღმსარებლობა, მიუღებელი იყოს განსხვავებული კულტურა და ტრადიცია, მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ადამიანს აქვს უფლება, ძალით შეზღუდოს და წაშალოს განსხვავებები, თუ ეს უკანასკნელნი სხვის თავისუფლებებსა და უფლებებს არ ლახავს, ანუ თავის მხრივ, ფიზიკურად არ ზღუდავს სხვას, სხვა სიცოცხლეს. ტოლერანტობა არის კიდეც ის შესაძლებლობა, რომელიც საშუალებას გვაძლევს შევიწყნაროთ ისეთი რამ, რაც თავისი არსითა თუ ფორმით შეუწყნარებლად შეიძლება მიგაჩნდეს.

ტოლერანტობა არ გულისხმობს სხვის ჭკუაზე სიარულს, სხვისი შეხედულების ან რწმენის აღიარებასა და გათავისებას, არამედ გულისხმობს ძალადობასა და უკანონობაზე უარის თქმას. შესაძლოა ტოლერანტულად განწყობილი იყო იმის მიმართ, ვისი რწმენისა და შეხედულებების წინააღმდეგ გამოხატავდე შენს პოზიციას, მაგრამ, იმავდროულად, სრულიად დაუშვებლად მიგაჩნდეს მასზე ძალადობრივი თავდასხმა, მისი ძალადობრივი შეზღუდვა, – ლიბერალური გარემო სადისკუსიო სივრცეა, სადაც სხვადასხვა პოზიცია ხშირად მწვავედ, მაგრამ არაძალადობრივად უპირისპირდება ერთმანეთს. ისევ გავიხსენოთ, რას ამბობს მოციქული პავლე: აზრთა სხვაობაც უნდა იყოს თქვენში, რათა გამოჩნდნენ გამოცდილნი თქვენ შორის (I კორ. 11: 19). მორწმუნე მართლმადიდებლისთვის სხვა რწმენასა და აზრზე, ცხოვრების მრავალფეროვნებაზე ძალადობა ღმრთის ნებისა და განგებულების წინააღმდეგ, ქრისტეს ჯვრის წინააღმდეგ ამბოხია.

თანასწორუფლებიანობა

ადამიანები იბადებიან მრავალფეროვნებაში და მრავალფეროვანი შესაძლებლობებით, იბადებიან განსხვავებული მატერიალური და ინტელექტუალური, ფიზიკური მონაცემებით, მაგრამ ბიბლიური რწმენის თანახმად, ყოველი ადამიანი ღმრთის ძე და ასულია, ღმრთის შემოქმედების გვირგვინია, ყოველი კონკრეტული ადამიანისადმი დამოკიდებულება ნიშნავს შენს მიმართებას ღმრთისადმი. მათე მოციქულის სახარების მიხედვით, დიდებით მოსული უფლის წინაშე პიროვნება განისჯება სწორედ მეორე ადამიანისადმი ზრუნვის აქტებით: უმართავდა თუ არა ხელს მშიერსა და უქონელს, ზრუნავდა თუ არა პატიმარსა და სნეულზე, იწყნარებდა თუ არა უცხოს (მთ. 25: 10). ეს იმიტომ, რომ სახარების მოძღვრების მიხედვით ყოველი მცირე ძმათაგანი, ვისაც თანადგომა ესაჭიროება, სწორედ სამყაროს შემოქმედს, სამყაროს საზრისს, ღმრთის ძეს გვიცხადებს. ყოველ ადამიანშია ღმერთი. ამ თვალსაზრისით, ადამიანის მსახურება იმთავითვე ღმრთის მსახურებასაც გულისხმობს.

ღმრთის წინაშე ყოველი ადამიანი თავისი ღმრთაებრივი ღირსების მიხედვით, თანასწორია. თანასწორობის ამ გაგებას უკანა პლანზე გადააქვს  ადამიანის ისეთი მახასიათებლები, როგორებიცაა სქესი, სოციალური, რელიგიური თუ ეროვნული კუთვნილება. როგორც პავლე ამბობს, ყველანი ერთნი ვართ ქრისტეში (გალ.3:28)  თანასწორობის შესახებ ეს წარმოდგენა საფუძვლად უდევს კანონის უზენაესობისა და კანონის წინაშე უკლებლივ ყველა ადამიანის თანასწორობის პრინციპებს, რაც აღბეჭდილია ლიბერალურ–დემოკრატიული ქვეყნების კონსტიტუციებში. 

დემოკრატია

მართლმადიდებელი ეკლესიის მნიშვნელოვანი სოციალური განზომილება არის მისი მმართველობის დემოკრატიულობა. მართლმადიდებელი ეკლესია არის დემოკრატიული იმ აზრით, რომ ის აღიარებს ეკლესიების დამოუკიდებელ მმართველობას და არც რაიმე სახის ავტორიტეტს ცნობს როგორც  ჭეშმარიტების საბოლოო ინსტანციას. არც კრება, არც პატრიარქი, არც მეუფე, არც „მამაო“, არც გონება, არც ნათქვამი სიტყვა არ შეიძლება იყოს მისთვის საბოლოო ავტორიტეტი, ჭეშმარიტების საბოლოო ინსტანცია.

ასევე მნიშვნელოვანია, რომ მართლმადიდებელი ეკლესია აღიარებს ნებისმიერი საკითხის დემოკრატიული განხილვის აუცილებლობას. ბევრისთვის ეს გაუგებარი და ღიმილის მომგვრელია, რადგან დღეს ტაბუ ადევს ნებისმიერ საკითხში ადამიანის, მრევლის, მოქალაქეების სრულფასოვან მონაწილეობას. გავრცელებულია აზრი, რომ კრიტიკის გარეშე, ე.წ. „მორჩილებით“ უნდა მიიღო ის, რასაც იტყვის იერარქი, მაგრამ მართლმადიდებლური ისტორიული გამოცდილებისთვის, მისი კრებითი ბუნებისთვის, ამგვარი მიდგომა სრულიად უცხოა. დღეს გაბატონებული წარმოდგენა, რომ ეკლესია არის დახურული და შეუვალი ინსტიტუცია, რომლის ნებას უპირობოდ უნდა დაუხარო თავი,  აცდენილია მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგიის ელემენტარულ გაგებას. რადგან, მართლმადიდებელი ეკლესია, თავისი მმართველობის წესით, თავისი არსით დემოკრატიულია.

მხოლოდ მას შემდეგ, რაც რელიგიისა და ძალაუფლების გზები იკვეთება,  ეკლესიაში ჩვეულებრივი, ავტორიტარული, პოლიტიკური ვერტიკალი იგება, ხოლო დემოკრატიული საწყისები განიდევნება. დემოკრატიულობის გამოვლენის ასპექტები, მართალია, ფორმალურად, მაგრამ  დღესაც შემორჩენილია. მაგალითად, ლიტურგიისას, როცა სადიაკვნე, სამღვდელო, სამღვდელმთავრო კანდიდატის ხელდასხმა ხდება,  მგალობლები გალობენ „აქსიოს“, ანუ წარმოთქვამენ „ღირსია, ღირსია ამ პატივის“. ადრე მართლმადიდებელ ეკლესიაში ამას მგალობლები კი არა, თავად მორწმუნე მრევლი აცხადებდა, ის თანხმობას იძლეოდა ამა თუ იმ სამღვდელო კანდიდატზე, ხოლო თუ მას იწუნებდა, ამბობდა „ანაქსიოს“ – „არ არის ღირსი“.  ეს ტრადიცია ეკლესიაში დემოკრატიული მმართველობის არსებობის ნიშანია, იმის ნიშანი, რომ საბოლოო სიტყვა სწორედ ეკლესიას, საკრებულოს, მრევლს, რიგით ადამიანს ეკუთვნის და არა სამღვდელო იერარქიას. თუმცა დღესდღეობით ამ ტრადიციას ფორმალური სახე აქვს შენარჩუნებული. 

ხელისუფლება როგორც მსახური

ლიბერალური დემოკრატია, როგორც სახელმწიფო მმართველობის სისტემა, არსებული პოლიტიკური რეჟიმებიდან ერთადერთია, რომელიც ადამიანის ცოდვით დაცემას, როგორც უნივერსალურ ანთროპოლოგიურ მახასიათებელს, იმპლიციტურად აღიარებს და ითვალისწინებს. 

ლიბერალურ დემოკრატიაში დაუშვებელია ხელისუფლება უზურპირებული იყოს ერთი ადამიანის, ერთი პოლიტიკური ჯგუფის მიერ. სწორედ იმიტომ, რომ ადამიანს არ აქვს აბსოლუტური მსჯელობის, ჭეშმარიტი აზრის გამოთქმის, ჭეშმარიტი და უნაკლო ქმედების, აბსოლუტური სიკეთის განხორციელების შესაძლებლობა, რადგან ადამიანის ბუნება დაზიანებულია ცოდვით დაცემის შედეგად,  ლიბერალური დემოკრატიის თეორეტიკოსებმა ხელისუფლების აუცილებელი დასაზღვრის პრინციპი შემოიღეს – ხელისუფლება შეზღუდული უნდა იყოს დროში- არჩევნების გზით და ასევე სივრცეში, – გადაწყვეტილებებსა და კანონების აღსრულებაში. ამიტომ ხელისუფლება უნდა იყოს დანაწილებული და გამჭვირვალე. აღმსრულებელ ხელისუფლებას უნდა აკონტროლებდეს საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლება და პირიქით. მთელი სახელისუფლებო სისტემა მუდმივი მონიტორინგისა და შემოწმების ქვეშ უნდა იყოს მოქცეული, რათა მას ძალაუფლების უზურპაციისა და ავტორიტარულ-ტოტალიტარული მართვის ცდუნება არ გაუჩნდეს. ამ თვალსაზრისით, უმნიშვნელოვანეს როლს უნდა ასრულებდეს სამოქალაქო საზოგადოება და მედია. ლიბერალურ დემოკრატიულ მოდელში, ხელისუფლება ძალაუფლების იერარქიაში განიხილება ხალხის, ადამიანების, მოქალაქეების მსახურად და არანაირად – პირიქით. მოქალაქე კი არ უნდა იჩოქებდეს მეფის წინაშე, როგორც ეს შუასაუკუნეებში ხდებოდა, ან როგორც ხდება დღეს ავტორიტარულ ქვეყნებში, არამედ მოქალაქეს უნდა ,’უჩოქებდეს,’  ემსახურებოდეს ხელისუფლება. ამ მოდელში მოქალაქე არ არის ქვეშევრდომი, არამედ ისაა ხელისუფლების წყარო და გამაკონტროლებელი, მისი დამქირავებელი. მის ხელთაა ხელისუფლებაში ამა თუ იმ პარტიის ყოფნის ბედი. ამ თვალსაზრისით, მმართველობის ლიბერალურ-დემოკრატიული სისტემა ყველაზე ახლოა ძალაუფლების განხორციელების იმ მოდელთან, რომელსაც უშუალოდ იესო ქრისტე ქადაგებდა: 

• „ხოლო იესომ მიიხმო ისინი და უთხრა მათ: თქვენ იცით, რომ ხალხთა მთავრებად მიჩნეულნი მბრძანებლობენ მათზე და დიდებულნი ძალადობით განაგებენ მათ. ხოლო თქვენს შორის ნუ იქნება ასე, არამედ ვინც თქვენში მოისურვებს უფროსობას, ის იყოს თქვენი მსახური. და ვინც თქვენში მოისურვებს პირველობას, ის იყოს ყველას მონა. რადგან ძე კაცისა იმისთვის კი არ მოვიდა, რომ სხვები იმსახუროს, არამედ რათა სხვებს ემსახუროს, და მისცეს თავისი სული მრავალთა გამოსახსნელად“(მარკ. 10:42 – 45).

ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნა

სამყაროს შემოქმედი ღმერთი, ქრისტიანული სწავლების თანახმად, არა პოლიტიკური ან ნაციონალური ძალაუფლებით აღჭურვილი მოევლინა კაცობრიობას, არამედ როგორც პოლიტიკური, ნაციონალური, რელიგიური ძალაუფლების მიერ დევნილი ბავშვი, რომელსაც, მიწიერი გაგებით, არანაირი ძალაუფლება არ გააჩნია. იესო ქრისტემ გამოყო ინდივიდუალური რწმენა ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი რელიგიისგან და ინდივიდუალური გზის არჩევანს უპირატესობა მიანიჭა. სეკულარულობის სახარებისეული მანიფესტაციაა ცნობილი ეპიზოდი, როდესაც იესოს ჰკითხავენ, უნდა გადაიხადონ თუ არა გადასახადი, ის აჩვენებს იმპერატორის გამოსახულებიან მონეტას და იტყვის: მიეცით კეისრისა კეისარსა და ღმრთისა ღმერთსა (მთ. 22.21), ანუ გამოყოფს საერო, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ სფეროს საკრალურისგან, რელიგიურისგან, ღმრთაებრივისგან.

ბევრი თანამედროვე მართლმადიდებელი თეოლოგი მიიჩნევს, რომ სეკულარიზმი პრობლემასა და გამოწვევაზე მეტად,  ღვთის წყალობაა ეკლესიისთვის, – თავისუფლებაში, ბუნებრიობაში, პოლიტიკურ-კულტურული კონიუნქტურის გარეშე არსებობა, ეკლესიის მყოფობის მნიშვნელოვან კონტექსტს ქმნის, რომელშიც მორწმუნე ქრისტიანი ღმრთისა და ადამიანისთვის ცხოვრობს და არ უწევს ბრძოლა ღმრთისა და ეკლესიის დასაცავად, მით უფრო, რომ არც ღმერთს და არც ეკლესიას, სახარების თანახმად, ადამიანის დაცვა არ სჭირდება. ეკლესია საუკუნეების განმავლობაში სწორედ პოლიტიკური ძალაუფლების უღელქვეშ იჩაგრებოდა, დღეს კი, დასავლურ სეკულარულ გარემოში, მას აქვს შესაძლებლობა, უარი განაცხადოს პოლიტიკური ძალაუფლების პრეტენზიაზე, ამ თვალისმომჭრელ საცდურზე, და ადამიანისთვის რეალურ ზნეობრივ ორიენტირად იქცეს. დასავლეთში, აღმოსავლეთისგან განსხვავებით,  გამიჯვნის ეს აქტი, ასე თუ ისე, განხორციელდა და რელიგიურობა, უმეტესწილად, ადამიანის პერსონალურ საქმედ, პიროვნული თავისუფლების სფეროდ მოიაზრება, ხოლო რელიგიური ცხოვრება სოციალური მსახურების შესანიშნავ, თავდადებულ მაგალითებს გვთავაზობს.  

ერთი სიტყვით, პოლიტიკურ-სამართლებრივი და ღირებულებითი სისტემა, რომელიც დღეს დასავლურ, ე.წ. ლიბერალურ-დემოკრატიებშია განხორციელებული, არის კიდეც ფუნდამენტური ქრისტიანული ფასეულობების საფუძველსა და ტრადიციაზე აღმოცენებული, განვითარებული და აგებული პოლიტიკური და სოციალური სივრცე.

მართლმადიდებლობა როგორც ევროპული ტრადიცია

ყოველივე ამასთან ერთად, ცხადია, ისიც უნდა გავიაზროთ, რა კულტურულ – ისტორიული მახასიათებლებით შეიძლება შევაფასოთ მართლმადიდებლობა, როგორც ტრადიციული ევროპული აღმსარებლობა. მე-11 საუკუნემდე ოიკუმენას, ქრისტენდომს, ანუ ქრისტიანულ სამყაროს წარმოადგენდა ერთი წმიდა კათოლიკე სამოციქულო ეკლესია, რომელიც სხვადასხვა საპატრიარქოს სახით გაბნეული იყო მსოფლიოში. რომის პაპიც, კონსტანტინოპოლის პატრიარქიცა და საქართველოს კათოლიკოსიც ერთი კათოლიკე მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმთავრები იყვნენ. ამიტომ, რომისა და კონსტანტინოპოლის ეკლესიებს შორის განხეთქილების ჩამოგდებამდე, ფორმალური თუ შინაარსობრივი კუთხით, ყოველივე ის, რასაც დასავლეთის ეკლესია, ევროპული ქრისტიანული კულტურა და თეოლოგია ეწოდებოდა, იყო და დღემდე რჩება მსოფლიო მართლმადიდებლობის, ან მეორენაირად რომ ვთქვათ, მსოფლიო კათოლიკე ეკლესიის განუყოფელ ნაწილად და ნაყოფად.

ერთიანობის პერიოდის დასავლელი წმიდანები თუ თეოლოგები, საეკლესიო არქიტექტურა, მხატვრობა თუ ლიტურგიკული კულტურა მართლმადიდებელი ეკლესიის, ე.წ. აღმოსავლური ქრისტიანობის ნაწილია ისევე, როგორც კათოლიკე ეკლესიისა და დასავლური ქრისტიანული ტრადიციისა. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მართლმადიდებელ ეკლესიას ავგუსტინე ნეტარის ან წმინდა ვალენტინის მოხსენიება ისევე შეუძლია, როგორც რომის ეკლესიას შეუძლია წმინდა ნინოსა და  გრიგოლ ხანძთელისადმი აღავლინოს ლოცვა.

ისტორიული საფუძვლების გარდა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ დღეს, იმ სახელმწიფოების უმეტესობა, რომელთა დომინანტური აღმსარებლობა მართლმადიდებელი ქრისტიანობაა, ან უკვე ევროპული დემოკრატიული ოჯახის წევრები არიან ან როგორც უკრაინა, მოლდოვა და საქართველო ევროკავშირისკენ მიისწრაფიან. ცხადია, რომ ევროპულობა და იმავდროულად, მართლმადიდებლური ტრადიცია ამ ქვეყნებში მცხოვრები უმრავლესობის განმსაზღვრელი იდენტობაა.

ევროკავშირის გარშემო აზრთა სხვადასხვაობის მიუხედავად, დასავლელი მართლმადიდებელი იერარქების უმრავლესობა, მისი შეფასებისას, საბოლოო ჯამში,  მსოფლიო პატრიარქის აზრს  იზიარებენ. ბართლომე პირველი ევროკავშირის თაობაზე ასეთ პოზიციას გამოხატავს: 

• „ ევროკავშირმა გაიარა რამდენიმე სერიოზული კრიზისული პერიოდი, მისი დამფუძნებლების იდეალისტური შეხედულებების კორექტირებაც მოხდა და რაღაცებზე უარიც ითქვა, მაგრამ ამან არ უნდა გადაფაროს  ჩვენთვის მისი მნიშვნელოვანი მიღწევები. უკანასკნელი სამოცი წელიწადია, ევროპა არ შეურყევია დიდ ომებს. შესაძლოა, რომის იმპერიის დაცემის შემდეგ ეს ყველაზე გრძელი პერიოდია ევროპული მშვიდობისა. დანარჩენ მსოფლიოსთან შედარებით მინიმალურია ძალადობა და სისხლისღვრა… ევროპელი ხალხები ტკბებიან თავისუფლების, სამართლიანობისა და დემოკრატიის ისეთი ხარისხით, რომელიც  ჯერ კიდევ 1930-იან წლებში წარმოუდგენელი იყო. ჩვენთვის, მართლმადიდებლებისთვის,  ვინც  ყოველ საღვთო ლიტურგიაზე მშვიდობისთვის ვლოცულობთ, ეს სერიოზული მიზეზია საიმისოდ, რომ ასეთ ნაბიჯებს  შევხვდეთ მადლიერებით.  მაგრამ,  იმავდროულად, ჩვენ ვიცით, რომ  თვითდამშვიდების საფუძველი არ არსებობს. მშვიდობა და თავისუფლება – ეს არა მხოლოდ ღვთის წყალობა  არამედ,  ცხოვრების გრძელვადიანი ამოცანაცაა.” (თარგმ, შ. კინწურაშვილი)

ყოველივე ამის გამო,  ზოგადად, მართლმადიდებლების მხრიდან   საკითხის ასე  დასმა  – არის თუ არა ევროპა საფრთხე – ოქსიმორონად შეიძლება ჩაითვალოს. რეალურად, მართლმადიდებლობას გამოწვევების წინაშე აყენებს და უმძიმეს პრობლემებს უქმნის  არა ევროპა, არა დასავლეთი, არამედ ის ქვეყნები,  სადაც ეკლესიას მუდმივად პოლიტიკური, გეოპოლიტიკური და იდეოლოგიური მობილიზაციისა და ლეგიტიმაციის მიზნით იყენებენ, როგორც ეს ახლა რუსეთსა და საქართველოში ხდება.

მართლმადიდებელი მოქალაქეები სიცოცხლის ხელყოფისა და უფლებების შელახვის საფრთხის წინაშე იმ სახელმწიფოებში დგანან, სადაც იდეოლოგიზებული ავტორიტარული და ტოტალიტარული რეჟიმებია დამყარებული. დღესდღეობით მართლმადიდებელ მოსახლეობას, მართლმადიდებლურ კულტურას ტოტალურად ანადგურებს რუსეთის სახელმწიფო, რომელიც, ამ კუთხით, ერთადერთია მსოფლიოში: მხოლოდ „ერთმორწმუნე“, რუსეთი იპყრობს და იტაცებს მეზობელი მართლმადიდებლური ტრადიციის მქონე სახელმწიფოების ტერიტორიებს, კლავს მრევლსა და სასულიერო პირებს, ბომბავს ეკლესია-მონასტრებს. ამ ტიპის სააზროვნო წყობას, რომელიც ეკლესიას პოლიტიკისა და იდეოლოგიის ინსტრუმენტად განიხილავს, შეგვიძლია პოლიტიკური მართლმადიდებლობა ვუწოდოთ. იგი დიამეტრულად განსხვავდება მართლმადიდებლობისგან და უპირისპირდება მას, როგორც თითოეული ადამიანის მარადიული ხსნის შესახებ სარწმუნოებრივ მოძღვრებას. 

დასავლეთი და მართლმადიდებლური თეოლოგია

მეოცე და ოცდამეერთე საუკუნეებში მართლმადიდებლური თეოლოგიური ტრადიციის შენარჩუნება და აღორძინება, ევროპული ქვეყნებისა და ამერიკის შეერთებული შტატების მხარდაჭერის დამსახურებაა. გასული საუკუნის 20-იანი წლების დამდეგს დასავლეთმა შეიფარა კომუნისტური რევოლუციის შედეგად რუსეთიდან დევნილი თეოლოგები და ქრისტიანი მოაზროვნეები, შეიფარა და დაიცვა მთელი ეკლესიები მაშინ, როდესაც მათ სრულ ლიკვიდაციას კომუნისტური რუსეთი და აღმოსავლეთი ევროპის ქვეყნებში დამყარებული სოციალისტური რეჟიმები აპირებდნენ. ამიტომაა, რომ მთელი საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა ისტორიის განმავლობაში, მაგალითად, რუსეთის ან საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიებს, ალექსანდრ მენის გარდა, არ ჰყოლიათ დიდი თეოლოგები, დიდი საეკლესიო მოღვაწეები იმ დროს, როდესაც გიორგი ფლოროვსკი, მარია სკობცოვა, ალექსანდრე შმემანი, ანტონ სუროჟელი, ნიკოლაი ბერდიაევი, გრიგოლ ფერაძე, ილია მელია, სწორედ როგორც დასავლელი მოღვაწეები, მთელი თავისი სიღრმით წარმოაჩენდნენ მართლმადიდებელი მრევლისა და მსოფლიოს წინაშე იმას, თუ რას ნიშნავს თანამედროვე გარემოში იყო მართლმადიდებელი ღვთისმსახური, მოწამე, თეოლოგი თუ ფილოსოფოსი.

დასავლური ლიბერალური დემოკრატიისა და პლურალიზმის, ზოგადად დასავლური ღია, ტოლერანტობის ფასეულობაზე დაფუძნებული პოლიტიკური სისტემის დამსახურებაა, რომ მართლმადიდებლობისთვის შეიქმნა თავისუფალი სააზროვნო და საგანმანათლებლო აკადემიური კერები. პარიზში, რომში, ოქსფორდში, კემბრიჯში, ნიუ-იორკში, ათენში, გერმანულ უნივერსიტეტებში შრომობდნენ და შრომობენ აღიარებული  ღვთისმეტყველები და მართლმადიდებლობის მკვლევრები: ნიკოლაი ბერდიაევი, გიორგი ფლოროვსკი, სერგი ბულგაკოვი, ნიკოლაი აფანასიევი, იოანე მეინდორფი, ოლივიე კლემანი, კალისტე უერი, ჯონ ბერი, ენდრიუ ლაუთი, იაროსლავ პელიკანი, იოანე ზიზიულასი, იოანე მანუსაკისი  და სხვანი. მათი ძალისხმევის შედეგად  თანამედროვე ადამიანისთვის გასაგები გახდა, რომ მართლმადიდებლობა უნივერსალური და ერთიანი, ცოცხალი ქრისტიანული სივრცეა. იგი ბერძნული ან რუსული სარწმუნოება, სამუზეუმო ექსპონატი ან ანტიდასავლური პოლიტიკური იდეოლოგია კი არ არის, ვთქვათ, მესამე რომისა და რუსეთის მესიანისტური როლის შესახებ, არამედ  ადამიანის პიროვნული განვითარებისა და ხსნის უნიკალური გზაა.

პარიზის წმინდა სერგის სახელობის მართლმადიდებლური თეოლოგიის ინსტიტუტის სერბი რექტორი ნიკოლა ჩერნოკრაკი „დასავლური” მართლმადიდებლობის სწორედ ამ მნიშვნელოვან მახასიათებელს უსვამს ხაზს: 

• „ბელგრადში… შთაბეჭდილება მექმნებოდა, რომ ჩემი პედაგოგები ღმერთს იცავდნენ ვიღაცისგან. ამასთან ერთად, ბელგრადში დისკურსი დოგმატური იყო. მე ეს მიდგომა ჟანგბადის გარეშე მტოვებდა. პარიზში  ჩამოსვლისას შევხვდი ხალხს, რომლებიც ღმერთთან შერიგებული იყვნენ და მათი დისკურსი დაფუძნებული იყო ღმერთში ცხოვრების გამოცდილებაზე.”

დასავლურობა როგორც ქართული ტრადიცია

რაც შეეხება ევროპასთან  ურთიერთობის ქართულ ისტორიულ და რელიგიურ გამოცდილებას, აქ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა ითქვას, რომ  საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, ისე როგორც ქართველი მეფეები, კონსტანტინოპოლსა და რომს შორის განხეთქილების ფაქტისადმი ინდიფერენტულნი იყვნენ.  პაპის საყდარს ისინი დასავლეთის რელიგიურ და პოლიტიკურ ცენტრად აღიქვამდნენ, მასთან დაახლოებას, მისი მხარდაჭერის მოპოვებას მუდმივად ცდილობდნენ.

ათონის მთაზე იოანე მთაწმინდელის ყველაზე ახლო მეგობრები ლათინი ძმები იყვნენ. გიორგი მთაწმინდელი ქრისტიანული მოძღვრების დაცვის მხრივ, აღმოსავლეთის ეკლესიებთან შედარებით, უპირატესობას რომის ეკლესიას ანიჭებდა. ჯვაროსნები დიდგორის ბრძოლაში მონაწილეობდნენ, ხოლო ქართველი მეომრები ჯვაროსნულ ლაშქრობებს უერთდებოდნენ. იერუსალიმში მოღვაწე ქართველი მართლმადიდებელი ბერები კათოლიკე ძმებს, ეკლესიათა განყოფის შემდეგაც, საუკუნეების განმავლობაში, იხსენიებდნენ ლოცვაში. ქართველი მეფეები რომის ეპისკოპოსს მიმართავდნენ როგორც სულიერ მამას, მისგან კურთხევას ითხოვდნენ და საქართველოში კათოლიკეთა მოღვაწეობის ფართოდ გაშლას უწყობდნენ ხელს.

თავის მხრივ, კათოლიკე ეკლესიას ქართული სახელმწიფოებრიობის, ეკონომიკის, კულტურისა და აზროვნების განვითარებაში უდიდესი  წვლილი აქვს შეტანილი. სულხან საბასა და კათოლიკოს პატრიარქ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილ-ირუბაქიძეზე რომ არაფერი ვთქვათ, საკმარისი იქნება იმის აღნიშვნა, რომ პირველი ქართული ნაბეჭდი წიგნი, პირველი ქართული გრამატიკა და  ქართული ზღაპრების პირველი კრებული კათოლიკე ეკლესიის ძალისხმევით გამოიცა. რეალურად, რომსა და საქართველოს შორის გაუცხოების მთავარი მიზეზი  მე-17 საუკუნიდან გაძლიერებული რუსული გავლენები იყო. იმპერიის კაბინეტებში  შეწუხებულნი იყვნენ  ქართველი მეფეებისა და ივერიის ეკლესიის მჭიდრო კავშირით კათოლიკე ეკლესიასთან, მის მისიონთან, რაც გახდა კიდეც ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ 1811 წელს რუსეთის იმპერატორმა  საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა და ობერპროკურორსა და რუსეთის სინოდს დაუქვემდებარა. ამ დროიდან მწვავდება, ერთი მხრივ, ანტიდასავლური სტერეოტიპების, კლიშეებისა და განწყობების რუსული ქარგის მიხედვით კონსტრუირება და, მეორე მხრივ, კათოლიკეთა დევნა. ამის მიუხედავად, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან, საქართველოში  ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნით მართლმადიდებელმა  სამღვდელოებამ ისევ დასავლეთისკენ მიმართა მზერა. მეტიც,  რუსეთის იმპერიისადმი წაყენებულ მოთხოვნებში ავტოკეფალისტებს გაზიარებული აქვთ სწორედ დასავლური სამოქალაქო ნაციონალიზმის იდეები და პრინციპები:

• 1. სრული საეკლესიო დამოუკიდებლობა; 2. კათოლიკოსის არჩევითობა ეპისკოპოსებისა და მთელი ერის წარმომადგენლებთან ერთად; 3. სასულიერო პირების ყველა წოდების არჩევითობა; 4. სასკოლო და საგანმანათლებლო რეფორმა, ნაციონალური სკოლების ჩამოყალიბება, უმაღლესებში საღვთისმეტყველო ფაკულტეტის ჩამოყალიბება; 5. სასულიერო პირთათვის სიტყვის, ბეჭდვის, კრებისა და ყრილობების თავისუფლება; 6. სასულიერო პირთათვის ყველა სამოქალაქო უფლების მიცემა, რომელიც არ ეწინააღმდეგება ეკლესიის იდეას; 7. ეკლესიის განთავისუფლება პოლიტიკური მიზნების მსახურებისგან, აგრეთვე ჩინოვნიკური და საკანცელარიო მსახურებისგან. (მოტანილია ს. რატიანის სტატიიდან „სარწმუნოებით ქართველი“)

მრავლისმეტყველია, რომ 1917 წელს, ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ,  ერთ-ერთი პირველი, რასაც კათოლიკოს პატრიარქი კირიონ საძაგლიშვილი მოიმოქმედებს ქრისტიანული, ძმური სულისკვეთებით გამსჭვალული ეპისტოლეა რომის პაპისადმი, – იმის საუწყებლად, რომ საქართველოს უძველესი ეკლესია დაუბრუნდა საქრისტიანოს.

• „გარდახდეს წელნი მრავალნი და შურითა ეშმაკისაითა განიხეთქა ძოწეული შვენიერი ერთმორწმუნოებისაი, რომელი ემოსა უბიწოსა მას სძალსა ქრისტეისსა, ეკლესიასა აღმოსავლისა და დასავლისასა. გარნა საქმითა ამით არა გულარძნილ იქმნა ეკლესიაი ჩვენი: მოციქულნი და ქადაგნი ჰრომის საყდრისანი, რომელნი მეათსამმეტე საუკუნითგან მოევლინნეს ქვეყანასა ჩვენსა, შეუორგულებელად იღვწოდეს საფარველსა ქვეშე ქართველთა მეფეთასა, ვითარცა მწყემსნი კეთილნი, მკურნალნი ხორცთანი და მომფენელნი ჩვენდა სწავლა-განათლებისანი. მათ აღაშენეს ქვეყანასა ჩვენსა ეკლესიანი თვისნი და დაუმოწაფეს საყდარსა შენსა არა მცირედნი ქართველნი, რომელნი მოაქამომდე ადიდებენ ღმერთსა წესისაებრ ჰრომთა ეკლესიისა და პატივსა სცემენ სახელსა შენის უწმიდესობისასა. დღესა ამას აღდგენისა ქართველთა ეკლესიისა და სიხარულისა მათისასა, გულისხმისმყოფელი წარსულისა ჩვენისა, მოწლედ მოვიკითხავ უნეტარესობასა შენსა და აღთქმასა ვსდებ, ვითარმედ მიმდგომნი შენისა საყდრისანი „არა შეიწრებულ იქმნებიან გულსა შინა“ ჩემსა და ქართველთა ერისასა. ვსასოებ, ვითარმედ უწმიდესობაი შენი არა უგულებელს ჰყოფს ქართველთა კათოლიკეთა და მრავალფერთა მათთა სარწმუნოებრივ-ეროვნულ სახმართა. „მადლი უფლისა ჩვენისა იესუ ქრისტესი, სიყვარული ღმრთისა მამისაი და ზიარებაი სულისა წმიდისაი იყავნ ჩვენ შორის“  (სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქის, წმ. კირიონ II-ს წერილი რომის პაპს, ბენედიქტე XV-ს.).

ამ პერიოდში როგორც კათოლიკურ, ისე პროტესტანტულ სამეცნიერო და საგანმანათლებლო ცენტრებთან  მჭიდრო თანამშრომლობა იწყება, რამაც შეიძლება ითქვას, ფენომენალური შედეგი გამოიღო გრიგოლ ფერაძის მოღვაწეობის სახით. მთელი მისი ცხოვრება, მისი კვლევები და ქადაგებები, ერთი მხრივ, ქართველი მართლმადიდებელი ბერმონაზვნის და მერე მხრივ, ევროპელი მეცნიერისა და პედაგოგის გამოცდილების უნიკალურ შეჯამებას წარმოადგენს. 1927 წელს, ვენაში გამართულ უნიის ყრილობაზე წმ. მღდელოწამე გრიგოლ ფერაძემ, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პოზიცია ასე გამოხატა:

• „ეკლესიები თავისებური განვითარების გზაზე ძალზედ დასცილდნენ ერთმანეთს, მხოლოდ მათი დაახლოება გამოიღებს ჭეშმარიტ ნაყოფს… შეუძლებელია დასავლეთის კულტურაზე ზეგავლენა და მისი განახლება აღმოსავლეთის ქრისტიანობის გარეშე და პირიქით, წარმოუდგენელია აღმოსავლეთის რელიგიის აღორძინება რომის ეკლესიის დახმარების გარეშე”.

დღეს დასავლურ ანუ ლიბერალურ-დემოკრატიულ სახელმწიფოებში მართლმადიდებლები აღმსარებლობის საჯაროდ გამოხატვისას არანაირ დაბრკოლებას არ აწყდებიან, მათი უფლებები აქ ყველაზე მეტადაა დაცული და გარანტირებული. ამჟამად ევროპულ ქვეყნებსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში უშუალოდ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია მისთვის საგანგებოდ დათმობილ, ზოგჯერ კი უსასყიდლოდ გადაცემულ კათოლიკურ და პროტესტანტულ ტაძრებში იკრიბება და მსახურობს. საქართველოს საპატრიარქოს, ისე როგორც თითქმის ყველა მართლმადიდებელ ავტოკეფალიას, დაარსებული აქვს ეპარქიები და სამრევლოები იტალიაში, გერმანიაში, ავსტრიაში, საფრანგეთში, ბელგიაში, ჰოლანდიაში, შვეიცარიაში, შვედეთში, დიდ ბრიტანეთში, ავსტრალიაში, აშშ-სა და სხვა ქვეყნებში. ამ საქმეში ქართველ ორთოდოქსებს მხარში უდგანან დასავლელი ქრისტიანები. ქართული კულტურული და რელიგიური ისტორიული კულტურა გვიცხადებს, რომ დასავლეთი საქართველოს ნაწილია და საქართველო დასავლეთის, ხოლო ყველაფერი, რაც საქართველოში „დასავლურს“ მტრობს, იმავდროულად ქართულსა და ქრისტიანულ ტრადიციასაც ემტერება.

„მართლმადიდებლობა და თანამედროვეობა“ #4. 2022