ლელა კურტანიძე
ეს ტექსტი შეიძლებოდა ყოფილიყო იმაზე, როგორ იქცა ლუდმილა ულიცკაიას ბრწინვალე წიგნი „დანიელ შტაინი, თარჯიმანი” ერთგვარ მეგზურად ჩემი აქტივისტური ცხოვრების პერიოდში. ამის საფუძველი ნამდვილად მქონდა, რადგან დღევანდელ პოლიტიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში აშკარად იკვეთება ის უნივერსალური ნიშნები, რომლებიც ახასიათებს კრიზისს, კონფლიქტებს, გადარჩენისთვის ბრძოლას, მორალურ დილემებს, პირადისა და საზოგადოებრივის მიმართებებს და ა.შ. ეს წიგნი კი ჩემთვის, პირველ რიგში, გადარჩენის წიგნია, ამ ცნების ყველაზე უფრო ფართო გაგებით.
პირველ რიგში, ალბათ შეზღუდული დრო, მეორე მხრივ კი, სიფრთხილე და პასუხისმგებლობის გრძნობა, არის მიზეზები, რის გამოც გადავწყვიტე, ფოკუსი დამევიწროვებინა და თხრობისას მხოლოდ ერთ ძალიან პირად იმპულსს მივყოლოდი. ეს იმპულსი კი ტკივილის, გულის მოწურვისა და სინდისის ქენჯნის განცდები იყო, როდესაც ებრაელი დედა-შვილის – რიტა კოვაჩისა და ევა მანუკიანის ურთიერთობის პასაჟებს ვკითხულობდი.
„ჩემი შეხვედრა დედასთან საავადმყოფოში მოხდა: მე ქუნთრუშა შემეყარა და მოსკოვის საავადმყოფოში დამაწვინეს. ის პირდაპირ პალატაში შემოვიდა. ულამაზო. ცუდად ჩაცმული. ხმელი. თავშიც არ მომსვლია, რომ ყველაზე მეტად ამ მომენტში ტირილის ეშინოდა. მე კი ავტირდი – იმედგაცრუებისგან.[…] მან ვერ შემიყვარა, მე კი ის უბრალოდ მეზიზღებოდა. არაფერი ვიცოდი იმ გარემოებების შესახებ, რომელთა გამოც მიგვატოვა. უცხო ქალი გარეგნულადაც კი არაფრით განსხვავდებოდა გამწარებული რუსი აღმზრდელებისა და ვარშაველი ძიძებისგან. მე კი დედა წარმომედგინა ქერა, მხრებიანი აბრეშუმის კაბით, ლამაზი თმის სამაგრიდან გადმოსული ღია ფერის ლოკონებით…”.
როდესაც რიტას პიროვნული სურათი შევკარი, მივხვდი, რომ რეალურ ცხოვრებაში მე გამიჭირდებოდა მასთან ურთიერთობა. პატივისცემით განვიმსჭვალებოდი მისი ბრძოლის გამო, მაგრამ „ჩემი ადამიანი“ ვერ იქნებოდა. სწორედ ამის გაცნობიერება მეტკინა და სინდისის ქენჯნაც ვიგრძენი, იმიტომ, რომ ასეთი პატივისცემის უკან ხშირად განსჯაც იფუთება ხოლმე. მე კი ამას ვფიქრობდი ქალზე, რომლის გამოცდილება ჩემთვის შესაძლებლის მიღმა დგას. რა ემართებათ ომებში, პატიმრობებში ადამიანებს, მეტ-ნაკლებად ვიცით. ხოლო რა ემართება, ცალკეულ, ქალს, ეს ძირითადად ინტერპრეტაციის საკითხია, ან ზოგადიდან კერძოს გამოყვანის უნარზეა დამოკიდებული. თვითონ ეს წიგნიც, მიუხედავად მრავალმხრივი პერსპექტიულობის მცდელობისა, მაინც კაცების, როგორც მთავარი აქტორების, გადარჩენის ამბავია, სადაც ქალების გადარჩენის ამბავი მთავარ ამბავს მნიშვნელოვან, მაგრამ მაინც მეორეხარისხოვან შრედ აეკრო. აქ ვგულისხმობ, რომ ეს არა წიგნის ნაკლი, არამედ იმ რეალობის ანარეკლია, სადაც ომს ქალის სახე არ აქვს1. გადარჩენილი ქალი, რიტა კოვაჩიც, ამ მასკულინურ დინამიკაში კარგავს იმ თვისებრივ კომპონენტებს, რომლითაც საზოგადოება ქალურს, ქალურობას, განსაზღვრავს. მათ შორის არის დედის როლიც, რომელიც დღემდე ქალის მთავარ ფუნქციად რჩება აღქმებში. შვილზე ზრუნვის პასუხისმგებლობაც, პირველ რიგში, ქალზეა დაკისრებული.
მარგარიტა (რიტა) კოვაჩი ერთ-ერთი გადარჩენილთაგანია იმ სამასი ებრაელიდან, რომლებიც 1942 წლის აგვისტოში იემსკის გეტოდან გაიქცნენ. მას ამ დროისთვის უკვე ჰყავდა ერთი ვაჟი, ვიტეკი, ევაზე კი ორსულად იყო. რიტა მანამდეც და მის მერეც აგრძელებდა პოლიტიკურ ბრძოლას. ამის გამო არაერთხელ მოხვდა ციხეში. შვილები კი ბავშვთა თავშესაფარში იზრდებოდნენ.
ევასთვის ეს გამოცდილება ერთგვარ დამღად იქცა და მთელ მის შემდგომ ცხოვრებას აჩრდილად დაჰყვებოდა. იქორწინა ორჯერ. მიუხედავად იმისა, რომ ქმარი აშკარად ღალატობდა, გაშორება ვერ შეძლო. არა მხოლოდ ვერ შეძლო, არამედ არც იმჩნევდა. როგორც დედა, ასევე ვერ აღმოჩნდა ბედნიერი. მისი შვილის სექსუალური ორიენტაცია (მისი შვილი, ალექსი, ჰომოსექსუალი იყო- ჩემი კომენტარი) მისთვის მიუღებელი იყო. ვერც ამ საკითხში შეძლო საკუთარი პოზიციის გამოხატვა. ის თამაშობდა ბედნიერი ცოლისა და ტოლერანტული დედის როლს, ამ ტვირთის სიმძიმეზე კი ერთადერთ ადამიანთან – ესთერ გატმანთან შეეძლო საუბარი, ისიც წერილობითი ფორმით. ესთერი იყო მისთვის ის ადამიანი, ვისთან ურთიერთობაც მას დედის დანაკლისს ნაწილობრივ მაინც უვსებდა.
„გრიშას (ევას ქმარს და ალექსის მამინაცვალს – ჩემი კომენტარი) შესანიშნავი ურთიერთობები აქვს მათთან – უწინდებურად ყოველ ჯერზე ისმის სიცილ-კისკისი, როცა სამსახურიდან ვბრუნდები, ისინი კი მისაღებ ოთახში არიან. მე ვიღიმი და ვითხოვ, კამპანიაში მიმიღონ. სწორედ ასეთი ვარ, როგორიც ჩემს შვილს და ჩემს ქმარს მოეწონებოდა: კეთილისმსურველი – ტოლერანტული, საოცრად ტოლერანტული! – ყველას ყველაფრის უფლებას ვაძლევ: შვილს – ეძინოს ბიჭთან, ქმარს – ეძინოს გოგოსთან!“.
დანიელ შტაინთან შეხვედრა ევას მესამე გზას დაანახებს – უფლის გზას, რომელიც აღმოჩნდება მტკივნეულ ურთიერთობებთან ემოციური ჯაჭვის ჩახსნის ერთადერთი შესაძლებლობა.
„მე სასტუმროში დავბრუნდი და მაშინვე ვცადე, და ხელისგულზე მოვათავსე ყველა, ვინც მიყვარს, და ისინიც, ვინც უყვარს მათ, ვინც მე მიყვარს, რა თქმა უნდა, რიტაც. თავი მოვუყარე ყველას და ვთქვი: უფალო, არ დაივიწყო ჩემები…“.
რიტასა და ევას დედა-შვილობა ვერშემდგარი დედა-შვილობის სევდიანი მაგალითია. ეს არის ტრივიალურ მოვლენად ქცეული არჩევანის მაგალითიც, რომლის წინაშე უამრავი დედა დამდგარა, ტრივიალური შედეგებით – შვილის ფიზიკურად გადარჩენა, ემოციურად მიუწვდომელი დედა, პასიურ-აგრესიული კომუნიკაცია, ურთიერთბრალდების, მიტევების მცდელობების, დეჰუმანიზაციის არიდების მცდელობების დინამიკური ჯაჭვი, რომელიც ვითარდება პოლიტიკურად და სოციალურად დამუხტულ გეოგრაფიულ ველში.
როგორ განსხვავდება რიტა კოვაჩი გენოციდს გადარჩენილი სხვა ქალებისგან? – ის რევოლუციონერი, მებრძოლი ადამიანი იყო, ჰქონდა თავისი იდეალები, რომლებსაც არანაირ ვითარებასა და გარემოებაში არ ღალატობდა. აქვე ბუნებრივად ჩნდება კითხვა, რომელსაც ხშირად არ აჟღერებენ ხოლმე და რომელსაც არასოდეს უსვამენ კაცებს: იქნებ სჯობდა, აქტიური ბრძოლისთვის თავი დაენებებინა და შვილები გაეზარდა?
ან რა უნდა ქნან ადამიანებმა, რომლებიც არ აღმოჩენილან ომის შუაგულ ცეცხლში და სურთ, რომ უხაროდეთ ცხოვრება, სურთ თბილი ურთიერთობები, სიყვარულის გაზიარება, ცხოვრებით ტკბობა. ხომ აქვს უფლება თავშესაფრიდან გამოსულ ბავშვს, რომ უოჯახო ოდისეა დასრულდეს და საბოლოოდ დედის სითბო იგრძნოს?
ჩემი წერილი არაა იმაზე, რა უნდა ექნა რიტას ან ევას. ამის ნაცვლად შეგვიძლია დავაკვირდეთ, რა ხდება ახლა, როდესაც მთელი ქვეყანა ბრძოლაში ვართ, რათა სახელმწიფოებრიობა და თავისუფლება შევინარჩუნოთ. რა გვემართება ადამიანებს, რომლებიც ყოველდღიურად სტატისტიკად ქცევის რისკის ქვეშ ვართ?
სინამდვილეში, ამ კითხვებზე პასუხები ყველამ ვიცით. ტრაგედია კი ისაა, რომ ეს პასუხები ერთიან ფაზლს ვერ კრავენ, ისინი ერთმანეთთან წინააღმდეგობრივად დაკავშირებული ნაწილების ერთიანობას ქმნიან, საიდანაც აუცილებლად ამოვარდება, თამაშგარე მდგომარეობაში დარჩება უამრავი ფრაგმენტი. სწორედ ასე გრძელდება თაობებში ომებისა და კონფლიქტების ტრავმები.
თუ აქტიურ პროტესტში ჩართულ ადამიანებს გავესაუბრებით, აღმოვაჩენთ, რომ ეს ცვლილებები ჩვენშიც მოხდა. შევწყვიტეთ ურთიერთობები მეგობრებთან და ნათესავებთან, აღარ მოიძებნება სალაპარაკო მათთან, ვისთან ერთადაც ბევრ დროს ვატარებდით და დღემდე გვიყვარს. კავშირებს, რომლებმაც გამოგვზარდა და სამშობლოს სიყვარული ჩაგვინერგა, ახლა ღალატის მწარე სუნი ასდის. მდგომარეობას აუარესებს ის ფაქტი, რომ აღარ დარჩა დრო ჩვენს გრძნობებზე საუბრისთვის, რეფლექსიისთვის. თვითგამოხატვის ის მინიმალური ფორმებიც კი ხშირად იმდენად ქაოსური და იმპულსურია, შიდა კონფლიქტების ახალ კერებს უფრო აჩენს, ვიდრე პრობლემას აგვარებს.
რამდენადაც სასტიკია გარემო, მით უფრო ნაკლები ადგილი რჩება ჩვენი ემოციური სპექტრის მთელი მრავალფეროვნებით გამოხატვისთვის. პრიორიტეტი ავტომატურად ენიჭება ისეთ ემოციებს, რომლებიც ყველაზე საჭიროდ მოჩანს გადარჩენისთვის ბრძოლაში. ეს დინამიკა ჩემთვის ნაცნობია. ამას ვხედავ საკუთარ თავში, ჩემს თანამებრძოლებში, ამას ვხედავ ჩემი და უფროსი თაობის ქალებში. ამ რისკის ქვეშ არიან მოზარდები, რომლებსაც ყველაფერი ესმით, მაგრამ ბოლომდე თავის თავზე არ აქვთ ჯერ გამოცდილი ოკუპაციის ქვეშ მყოფი ქვეყნის მოქალაქის გამოწვევები.
ამ საკითხზე წერა ჩემთვის ერთგვარი გზა იყო, იმ ბარიერების გადალახვის პროცესი, რომლებიც კოლექტიურ ევას და კოლექტიურ რიტას ერთმანეთისგან აშორებს. ჩვენ ხომ ერთსაც და მეორესაც საკუთარ თავში ვატარებთ. წერილის დაწერაც ალბათ იმიტომ მინდოდა, რომ მენტალურ სივრცეში ამ ურთიერთობების გადარჩენის პრეცედენტი შემექმნა, ჩემთვისაც და იმ ადამიანებისთვისაც, რომლებიც ვიბრძვით, „სანამ ჯერ გვიან არ არის1“.
- ალუზია სვეტლანა ალექსიევიჩის წიგნთან “ომს არ აქვს ქალის სახე”
- „იბრძოლეთ, სანამ გვიან არ არის“ – მზია ამაღლობელის ცნობილი ფრაზა
