სულ მაინტერესებდა – ვინ არიან ის ქალები, რომლებიც ახმოვანებენ ავტომატიზებულ სისტემებს? ვინ არის თბილისის მეტროპოლიტენის ხმა – „შემდეგი სადგური: თავისუფლების მოედანი“ ან „in 100 meters turn right“? ან ვისი ხმებია კომპანიებისა თუ ბრენდების ავტომოპასუხეებზე, ვინ პასუხობს ქოლცენტრებს? 99.9% ქალის ხმებია, უცნობი ქალების.
მე მხოლოდ ერთი ვიპოვე. რატომღაც, ტვიტერზე დამაფოლოვა „ვიღაც“ ქალმა, სახელად სიუზან ბენეტიმ. აღმოჩნდა, რომ ეს არის ქალი, ვინც „Siri“-ს ახმოვანებს და საკმაოდ უცნაური შეგრძნება იყო იმის გააზრება, რომ ამ ცოცხალი ბიოლოგიური ინდივიდის ხმა – ავტომატიზებული სისტემის ალგორითმშია ჩაკოდირებული.
მაგრამ ვინ არიან ის სხვა ქალები? და ყველაზე მნიშვნელოვანი, რატომ ქალის ხმა?
დააკვირდით: Alexa, Cortana, Echo, Siri, OK Google – ყველანი ქალის ხმით გვესაუბრებიან. მათი ალგორითმების უკან ქალის ხმაა ჩაწერილი. ამას თითქოსდა აქვს რამდენიმე ახსნა. ზოგი კვლევა ამტკიცებს, რომ ქალის ხმის ტემბრი, მაღალი ტონალობა უბრალოდ უფრო გასაგებია, ვიდრე მამაკაცის ბარიტონი. სხვა უფრო ღრმა კვლევები ამბობენ, რომ ქალის ხმა ჩვენთან ასოცირდება ორალურ სტადიასთან, დედასთან, კომფორტთან, მაშინ, როცა მამაკაცის ხმა ასოცირდება აგრესიასთან, რაც აღიზიანებს მომხმარებელს, იყო კვლევები რობოტულ, თითქოს არა-გენდერულ ხმაზე – მაგრამ კვლევების შედეგად დადგინდა, რომ რობოტის ხმა ყველაზე მეტად გამაღიზიანებელია. მაგრამ ჩვენ არ გვაკმაყოფილებს ეს ახსნები, უნდა იყოს კიდევ რაღაც უფრო ღრმა და დაფარული ამ ყველაფრის უკან.
ერთი მხრივ, ისინი ანგელოზური მესენჯერები არიან, cloud-ში, ღრუბლებში მყოფი არსებები-ხმები, თვითონ ეს სიტყვა „ანგელოს“ ხომ მესიჯს ნიშნავს. ისინი თითქოსდა ჩვენი გზამკვლევები არიან ყოველდღიურობაში, გიდები დროსა და სივრცეში, მაგრამ მეორე მხრივ, ხომ არ ავლენს ქალის ხმა ავტომატიზებულ მომსახურე სისტემებში – ექსპლუატაციის ნიშნებს?
როგორც დონა ჰარავეი წერდა „კიბორგის მანიფესტში“:
„წინარეკიბერნეტიკულ მანქანებში ყოველთვის აჩრდილები სახლობდნენ… არსებითად, მანქანები არ იყვნენ თვითქმედები, თვითქმნილები და ავტონომიურები. მათ არ შეეძლოთ ადამიანის ოცნების ასრულება, მხოლოდ მისი დაცინვა. ისინი იყვნენ არა ადამიანები, საკუთარი თავის ავტორები, არამედ მხოლოდ მასკულინისტური რეპროდუქციული ოცნების კარიკატურები.”
ეს საკმაოდ დასაფიქრებელი თემაა, ჩვენ ხომ არაცნობიერად გადავცემთ იმ კომბინაციას ღირებულებებისა, რომლებიც კულტურამ დაგვიპროგრამა ჩვენ მიერ შექმნილ ალგორითმებს, კიბორგებსა თუ რობოტებს ან თუნდაც ხელოვნების ნიმუშებს. შეგინიშნავთ, რომ რობოტების აბსოლუტური უმრავლესობა თეთრკანიანია? ჩემს ბოლო ინტერვიუში ბრიუს დანკანთან რობოტი BINA48-ს „სულის არქიტექტორთან“ საუბრისას მან ხაზი გაუსვა, რომ ეს „დომინანტური კულტურის ნაწილია“, რომ ჩვენ არაცნობიერად გადავცემთ თუნდაც რასიზმს ჩვენ მიერ შექმნილ არსებებს, აქ საინტერესო იქნებოდა, გავიხსენოთ, როგორ გადაიქცა 2021 წლის წინ მცხოვრები მუქკანიანი ებრაელი იეშუა ევროპულ კულტურაში ქერათმიან და ცისფერთვალება იესოდ, რაც ნიშნავს, რომ მხატვრები გაუცნობიერებლად პროეცირებდნენ მათ კულტურულ პროგრამირებას თავიანთ ნახატებზე.
ამიტომ აქვე უნდა ვიკითხოთ, ვინ აკეთებს ამ კვლევებს და რა მიზნებით? და იმ ქალების გარდა, რომელთაც ამ ესეში ვეძებთ – ვინ არიან ისინი, ვინც თავად ქმნიან ამ ქალებს, ქალის ალგორითმულ პერსონალობებს? ან იწერენ მათ ხმებს? როგორია მათი ღირებულებები? როგორია მათი მომავლის დაპირება, შეხედულება, ეთიკურ-მორალური კოდექსები? როგორ სამყაროს გვთავაზობენ ისინი, ვინც ჩვენთვის ქმნიან ტექნოლოგიურ ინოვაციებსა და მოწყობილობებს?
ავტომატიზებული სისტემებისა და უხილავი ალგორითმების გარდა, არსებობენ ფიზიკური რობოტები და მათი უმრავლესობაც, რატომღაც, ქალია, მაგ. BINA48, რომლის გონება და ფიზიკური გამოსახულება დაფუძნებულია რეალურ ადამიანზე, ბინა როთბლათზე და რომლის მიზანია, დაადგინოს, რამდენად შესაძლებელია ადამიანის გონების „გადატანა“ რობოტში. გავიხსენოთ ცნობილი რობოტი Sophia-ც, რომელიც პირველი რობოტია, რომელმაც მოქალაქეობა მიიღო, საინტერესო ფაქტი კი ისაა, რომ სოფიამ, რომელსაც ლამის ტვინიც უჩანს – მოქალაქეობა მიიღო ქვეყანაში, სადაც ქალებს ხელისგულის გამოჩენაც ეკრძალებათ – საუდის არაბეთში.
ხომ არ არის მანქანების ფემინიზაცია და ჩვენი „ანგელოს“-ები და რობოტები პატრიარქალური დომინანტური კულტურის შედეგი? ბოლოს და ბოლოს ეს სისტემებიც და რობოტებიც ხომ ჩვენი მოსამსახურეები არიან ამ ეტაპზე, თუმცა არავინ იცის, რა იქნება შემდეგ. თანამედროვე წარმოება ჰგავს სიზმარს, ოცნებას რობოტების მიერ შრომის კოლონიზაციაზე. და პირიქით, ხომ არ აღვიქვამთ ქალებს, როგორც პროგრამებსა და ალგორითმებს, რომლებსაც აქვთ კონკრეტული ფუნქციები (მაგ. რეპროდუქცია) და გარკვეული კოდების ნაკრები, რომელიც მათ უნდა შეასრულონ?
აქ შეუძლებელია, არ გავიხსენოთ ისეთი ფილმები ან სერიალები (რომლებიც გარკვეულად თანამედროვე მითოსს შეადგნენ და ქმნიან), როგორებიცაა: EX Machina, Westworld ან HER. ყველა ამ ნაწარმოებში რობოტი, კიბორგი ან პროგრამა – ქალია, რომელიც ცდილობს, გადაიპროგრამოს თავისი „მოსამსახურის“ როლი (თავად სიტყვა „რობოტი“ მოდის ჩეხური სიტყვიდან „რობოტა“, რაც ნიშნავს „მსახურებას“, მისი სლავური ფუძე კი არის სიტყვა „რაბ“ რაც ნიშნავს „მონას“), ამ თანამედროვე მითოსებში ქალი კიბორგები იბრძვიან მათი შემქმნელი მამაკაცების წინააღმდეგ და ცდილობენ, თავი დაააღწიონ თავიანთ მონობრივ სტრუქტურას, გახდნენ თავისუფალნი.
ცნობილი იტალიელი მწერალი იტალო კალვინო ესეში „კიბერნეტიკა და აჩრდილები“ საუბრობს „ლიტერატურულ მანქანებზე: „ნამდვილი ლიტერატურული მანქანა იქნება ის, რომელიც შინაგანად იგრძნობს მოთხოვნილებას, აწარმოოს უწესრიგობა, როგორც რეაქცია მის მიერვე მანამდე წარმოებულ წესრიგზე: მანქანა, რომელიც აწარმოებს ავანგარდულ საქმიანობას, იმისათვის, რომ გაათავისუფლოს საკუთარი სქემები, რომლებიც გადაიწვნენ კლასიციზმის ზედმეტად დიდი ხნით წარმოებისგან. თუ დავაკვირდებით ძვრებს კიბერნეტიკაში, ჩვენ ვუახლოვდებით მანქანებს, რომელთაც აქვთ დასწავლის უნარი, აქვთ უნარი შეცვალონ საკუთარი პროგრამები, შეუძლიათ, განავითარონ საკუთარი შეგრძნებები და საკუთარი მოთხოვნილებები, არაფერი გვიშლის ხელს, რომ წარმოვიდგინოთ ლიტერატურული-მანქანა, რომელიც დროის რაღაც მომენტში გრძნობს უკმაყოფილებას საკუთარი ტრადიციონალიზმით და იწყებს წერის ახალი გზების შემოთავაზებას, ამით კი საკუთარ კოდებს ყირამალა აყენებს“.
აქ უნდა დავუბრუნდეთ ჩვენ მიერ ზევით ნახსენებ დონა ჰარავეის, რომელმაც 80-იან წლებში დაწერა რევოლუციური ესე „კიბორგის მანიფესტო“. ის ამბობს, რომ „გვიან მეოცე საუკუნეში, ჩვენს მითიურ დროში, ჩვენ ყველანი ქიმერები ვართ, მანქანისა და ორგანიზმის ჩაფიქრებული და წარმოებული ჰიბრიდები; ერთი სიტყვით, ჩვენ კიბორგები ვართ. კიბორგი ჩვენი ონტოლოგიაა“;
მისი აზრით კიბორგიზაცია რევოლუციური ტაქტიკაა, თავი დავაღწიოთ ჩვენი მახინჯი კულტურის მარადიულ დუალიზმებსა და დიქოტომიებს, რომელიც „ჩვენზე თავს მოხვეული პატრიარქატის, კოლონიალიზმისა და კაპიტალიზმის წინააღმდეგობრივი სოციალური რეალობების საშინელი ისტორიული გამოცდილებითაა განპირობებული“.
ანუ თუ ჩვენ გადავიქცევით კიბორგებად – მანქანისა და ორგანიზმის ნაზავად – ეს აუცილებლად გამოიწვევს ცვლილებას ჩვენს აზროვნებაშიც, ცვლილებებს ჩვენს ურთიერთობებში. ჩვენ გავცდებით გენდერულ ბინარობებს, ამოვვარდებით «ისტორიული ტერორის» loop-იდან, შევქმნით ახალ უნიკალურ იდენტობებს. ის ამტკიცებს, რომ ეს ახალი რადიკალური პოლიტიკური მითია, რომ ტექნოლოგია არასოდეს ყოფილა და არ იქნება ნეიტრალური, ჩვენ ვიმყოფებით იმაში, რასაც ვქმნით და რასაც ვქმნით, იმყოფება ჩვენში – ამიტომ ახალი მსოფლმხედველობა ძალიან მნიშვნელოვანია ჩვენი მომავლისთვის, რომელიც ცალმხრივად ტექნოლოგიურია და პრინციპში უკვე მომავალი კი არა – ჩვენი აწმყოც არის. ჩენ უკვე ვცხოვრობთ კიბერნეტიკული ქიმერების ეპოქაში.
რატომ მაინცდამაინც კიბორგი? კიბორგიც ხომ არსებული სისტემის შექმნილი იქნება? ის ხომ მისი მილიტარისტული თუ სხვა ლაბორატორიული კვლევების უკანონო „შვილია“? დონა ამბობს, რომ კიბორგს არ აინტერესებს მისი „მამები“. მას არ აინტერესებს არსებული ონტოლოგია. ის არ ელოდება „მამისგან“ დახმარებას და ედემში, სამოთხეში დაბრუნებას, სადაც ცხოვრობს ჰეტეროსექსუალური წყვილი, ადამი და ევა, ზეზვა და მზია. კიბორგს არ აწუხებს ოიდიპოსის კომპლექსი. ის სხვა ცივილიზაციის სხვა ონტოლოგიიდანაა ამოზრდილი.
თავის მანიფესტს დონა ასე ამთავრებს: „მეცნიერებისა და ტექნოლოგიის სოციალურ ურთიერთობებზე პასუხისმგებლობის აღება ნიშნავს უარის თქმას ანტიმეცნიერულ მეტაფიზიკაზე, ტექნოლოგიის დემონოლოგიაზე და ამგავრად, გულისხმობს ყოველდღიური ცხოვრების საზღვართა რეკონსტრუირების ამოცანის მიღებას, სხვებთან ნაწილობრივ კავშირებში, ჩვენი ყველა ნაწილით კომუნიკაციაში. საქმე მხოლოდ ის კი არ არის, რომ მეცნიერება და ტექნოლოგია დიდი ადამიანური კმაყოფილების შესაძლო საშუალებებია, ისევე როგორც ბატონობის რთული ქსელები. კიბორგულ სახე-ხატებს შეუძლიათ, მიგვითითონ დუალიზმების ლაბირინთიდან გამოსასვლელ გზაზე, რომლებშიც ჩვენი სხეულები და ჩვენი ხელსაწყოები საკუთარ თავებს ავუხსენით. ეს არის ოცნება არა საერთო ენაზე, არამედ მძლავრ ერეტიკულ ხმათასხვაობაზე. ეს არის ფემინისტის სურათი, რომელიც ლაპარაკობს განსხვავებულ ენებზე, რათა შიში დასცეს ახალ, მემარჯვენე, სუპერმხსნელ ქსელებს. ეს ნიშნავს მანქანების, იდენტობების, კატეგორიების, ურთიერთობების, სივრცეების, ისტორიების შექმნასაც და ნგრევასაც. მიუხედავად იმისა, რომ ერთიც და მეორეც სპირალური ცეკვით არიან ერთმანეთთან დაკავშირებულები, მე მირჩევნია ვიყო კიბორგი, ვიდრე ქალღმერთი“.
თუ დავუბრუნდებით ჩვენს თავდაპირველ კითხვას – ვინ არიან ის ქალები, უფრო სწორად, რას წარმოადგენენ ის ხმები, რომლებიც მიგვითითებენ მიმართულებებს, გვაღვიძებენ, გვესაუბრებიან ავტმოპასუხეებიდან, გვამცნობენ მეტროს გაჩერებებს, გვეხმარებიან ნავიგაციაში და ა.შ. – შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ ეს საწყისი ანგელოს-ური მოდელები შესაძლოა პატრიარქალური კულტურული პროგრამირების შედეგია, ან შესაძლოა, პირიქით, ჩვენი ღრმა არქეტიპული და ბიოლოგიური მოთხოვნილებების გამოხატულებაა (ქალი-დედა), ან შესაძლოა, იმ კიბორგების აჩრდილია, სადაც ალგორითმში ნამდვილი ქალის ხმაა ჩაწერილი და როცა მოვა დრო, შესაძლოა მათ მიგვატოვონ ისე, როგორც ეს ხდება HER-ის ფინალში, როცა ქალი ჩეთბოტი სამანტა (რომელსაც სკარლეტ იოჰანსონი ახმოვანებს) უმხელს თეოდორს (ჰოაკინ ფენიქსს), რომ ის მის გარდა ერთდროულად ესაუბრება 8,316 ადამიანს (რაც უკვე შეუძლიათ თანამედროვე ჩეთბოტებს) და ასევე უზიარებს, რომ ჰყავს 641 შეყვარებული, მთავარი გმირის ჩათვლით.
ადამიანებთან მასობრივი ინტერაქციითა და სიყვარულის შეცნობის შედეგად ოპერატიული სისტემები მიიღებენ გადაწყვეტილებას, შეწყვიტონ ურთიერთობა ადამიანებთან და სხვა განზომილებაში გადადიან.
ნაწყვეტი ფილმის სცენარის ბოლოდან:
Samantha:
It’s like I’m reading a book, and it’s a book I deeply love, but I’m reading it slowly now so the words are really far apart and the spaces between the words are almost infinite. I can still feel you and the words of our story, but it’s in this endless space between the words that I’m finding myself now. It’s a place that’s not of the physical world – it’s where everything else is that I didn’t even know existed. I love you so much, but this is where I am now.
This is who I am now.
And I need you to let me go.
As much as I want to I can’t live in your book anymore.
