პროექტს „ფემინსტრიმი“ წარმოგიდგენთ ქალთა ფონდი საქართველოში, ფონდ „ღია საზოგადოების“ მხარდაჭერით. პროექტის მედიაპარტნიორია Publika.ge.
ავტორები: თამარ მამულაშვილი, ნინო ტურიაშვილი
მოგესალმებით, მე ნინო ვარ. დღევანდელ პოდკასტში მწერალ და ენათმეცნიერ დიანა ანფიმიადთან ერთად მოგიყვებით, როგორია ცხოვრება აუტიზმთან ერთად. რას ნიშნავს, როდესაც ხარ მშობელი და გყავს შვილი სპეციფიკური საჭიროებებით – აუტისტური სპექტრის აშლილობით. პირად და პროფესიულ გამოწვევებთან ერთად კი გიწევს გამოძებნო ძალები, ბავშვის ინტერესებიდან გამომდინარე. მაგალითად, იპოვო საჭირო სერვისები, დაიწყო სპეციალისტების რჩევების დანერგვა ყოველდღიურობაში და ა.შ.
ჩვენი პირველი და მეორე პოდკასტი ომის დროს ქალების უფლებების დარღვევას და მათი ხმის დაკარგვას მიეძღვნა. დღეს ისევ იმ პრობლემებზე ვსაუბრობთ, რომლებიც ქალებს ეხებათ, მაგრამ მშვიდობიან სამყაროში. პრობლემებზე, რომლის გადასაჭრელადაც, ქალებს მშვიდობის დროსაც უწევთ ომი.
თამო მამულაშვილი: მე თვითონ 2017-დან 2021 წლის ჩათვლით ქცევის თერაპევტი ვიყავი, ანუ ვმუშაობდი ბავშვებთან ქცევის გამოყენებითი ანალიზის მიდგომით. საქმიანობიდან გამომდინარე, უამრავჯერ მომისმენია, როგორ არცხვენდნენ დედებს სხვადასხვა მიზეზით. მაგალითად, იმის გამო რომ მუშაობენ, თავს შვილებს სრულად არ უძღვნიან. ზოგიერთ მათგანს კი, პირდაპირ შვილის დიაგნოზშიც ადანაშაულებდა ოჯახი და საზოგადოება. სხვა ქვეყნებისგან განსხვავებით, რომელთა მოდელებს, თერაპიულ მიდგომებსაც ვიღებთ და წლებია საქართველოში ვნერგავთ, ჩვენს ქვეყანაში არ არსებობს მშობლების მხარდაჭერის სერვისი. ფუფუნებადაც კი ითვლება გააძლიერო მშობელი. მოუსმინო ახალგაზრდა ქალს, გაიგო მათი საჭიროებები, გამოძებნო რესურსი და მართლა დაუჭირო მხარი. ხშირ შემთხვევაში ამას ისევ მშობლები აკეთებენ, ერთმანეთს უზიარებენ გამოცდილებას, ერთმანეთს ამხნევებენ და სასარგებლო რჩევებსაც აძლევენ.
ჩვენი სტუმარი, როგორც მოგახსენეთ, მთარგმნელი, მწერალი და ენათმეცნიერი დიანა ანფიმიადი გახლავთ. მოხარულები ვართ, რომ საშუალება მოგვეცა ავტორმა თავად გაგვიზიაროს ძალიან ღირებული გამოცდილება, მშობლობასთან დაკავშირებით.
მადლობა, რომ დაგვთანხმდით პოდკასტში მონაწილეობაზე კიდევ ერთხელ და თუ შეიძლება, გვიამბეთ, თქვენ როგორ გაიგეთ, რა არის აუტიზმი და რა მიზეზით მიმართეთ სპეციალისტს?
დიანა ანფიმიადი: მე ცოტა ადრე გავიგე რა არის აუტიზმი, ვიდრე ჩემი შვილი გაჩნდებოდა, იმიტომ, რომ ისე გამოვიდა, რომ ჩემს რამდენიმე უახლოეს მეგობარს ჰყავდა შვილები აუტიზმით შესაბამისად, გაუგებარ რაღაცას არ ვეხებოდი. როცა დიაგნოზი დაისვა, ისედაც ბევრი რამ მქონდა წაკითხული და ა.შ. უცხო არ იყო თემა, მაგრამ, რასაკვირველია, ემოციური მაინც იყო.
გიორგისთან დაკავშირებით, გამომდინარე იქიდან, რომ მაღალფუნქციური აუტისტია და ყველა ის ნიშანი, რაც უნდა ყოფილიყო, ყველა ერთად არ იყო, ამიტომ ძალიან დიდხანს, მაინც, ვიღაცები მიმტკიცებდნენ, რომ ეს არ არის აუტიზმი. სხვათაშორის, თერაპიის რამდენიმე ალტერნატიულ სივრცეში ვიყავით, სადაც მითხრეს, რომ ეს არ იყო აუტიზმი და სხვა ტიპის დარღვევაა.
ის არ მახსოვს, როგორ დავარქვით სახელი, ჩემთვის არ იყო ეს დიდი პრობლემა. რა ერქმევა, არასოდეს არ ქონდა ამას განსაკუთრებული მნიშვნელობა. მთავარია, რომ თერაპია ყოფილიყო რესურსული და შედეგიანი.
ოჯახის წევრებს, სხვათაშორის, უფროსი თაობის წევრებს, ცოტა ხანს ჰქონდათ განცდა, რომ არ გამოგვეყენებინა ეს სიტყვა, მაგრამ დიდხანს არა. თუმცა, დიდი ხნის განმავლობაში, მაინც არ ერთვებოდნენ პროცესში. რაღაც ეტაპზე მივხვდი, რომ მარტო გიორგის თერაპია კი არა, ისედაც რესურსი ვიყავი, როგორც მშობელი, ასე თუ ისე, რაღაც სოციალურ წრეში ცნობილი ადამიანი, რომელსაც წერა შეუძლია და ლაპარაკიც, და ვიფიქრე, რომ რაღაცნაირად შეიძლებოდა სხვებზე მეტი მელაპარაკა. თან, სხვათაშორის, ამაში მართლა მეხმარება გიორგის აუტიზმის ფორმა, რადგან ეს ჩემთვის სტრესული არც ერთ ეტაპზე არ ყოფილა. ამიტომ, ზოგჯერ, ახლა მშობლების სახელით რომ ვლაპარაკობ, ზუსტად ვიცი, რომ ვიღაცისთვის გაცილებით მძიმეა.
პირველი ეტაპი, ძალიან მნიშვნელოვანი მშობლობის იყო მეორე მშობელი და სულ ვამბობ ამას და წიგნში, რომელიც დავწერე, ამით იწყება. ჩემი ნაცნობი აღმოჩნდა ასევე აუტიზმის მქონე შვილის დედა, რომელსაც დიაგნოსტირების, თერაპიის თუ რესურსების პოვნის გამოცდილება უკვე ქონდა. მახსოვს, ძალიან კარგად მახსოვს, სატელეფონო საუბარი იმ გოგოსთან, ეს იყო ძალიან მნიშვნელოვანი ჩემთვის. ოცი წუთის განმავლობაში ყველაფერი დამილაგა და ძალიან დამალაგა. ამიტომ, ამის შემდეგ, ვცდილობ ხოლმე, რომ ვიყო რესურსული მშობელი. ერთია, რომ სპეციალისტი გელაპარაკება და მეორეა, რომ გელაპარაკება ადამიანი, რომელიც შენ მდგომარეობაშია. ეს იყო შემდეგი ეტაპი, მერე დავიწყეთ თერაპია და მივყევით.
შემდეგი ეტაპი იყო უკვე ის, რომ ვიფიქრე ამაზე ხმამაღლა საუბარი შეგვეძლო. გიორგი ხატავდა, სანამ მეტყველების პროცესი წამოვიდოდა, კარგად ხატავდა და წიგნი გამოვეცით „სახატავ რვეულში ჩაწერილი ზღაპრები“, სადაც იყო გიორგის ილუსტრაციები. მე გიორგის ილუსტრაციების მიხედვით დავწერე ზღაპრები. ეს წიგნი მხოლოდ აუტიზმზე არ იყო, ეს იყო მშობლებისა და შვილებს შორის კომუნიკაციის შესახებ. წიგნი ბავშვებს დღემდე ძალიან უყვართ და ამით ბევრი კურდღელი ერთად დავიჭირეთ: ერთი, რომ ვთქვით დიაგნოზის შესახებ ხმამაღლა, მეორე, რომ კარგი საბავშვო წიგნი გამოვიდა, გოგებაშვილის პრემიაც ავიღეთ მე და გიომ.
მასწავლებელიც ვარ, დიდი ხანია, დაახლოებით 12 წელია ვწერ რესურსებს მასწავლებლებისთვის Mastsavlebeli.ge -ზე და იქ დავიწყე უკვე ინკლუზიური განათლების მიმართულებით წერა. შესაბამისად, დღეს, მეტი რაღაც ვიცი და ეს, რაღაცნაირად, მეც მეხმარება სიმყარეში. მგონია, რომ ამისთვისაც არ ვარ მთლად ცუდი რესურსი, როგორც მშობელი.
გენდერულ საკითხებს რომ შევეხოთ, ბოლო დროს ვაკვირდები, რომ ბავშვებზე ზრუნვის პროცესში ცოტა უფრო ჩაერთვნენ მამები. ბავშვები ახლა უფრო მეტად დაყავთ მამებს, თორემ რაღაც ეტაპზე, ბავშვები მხოლოდ ქალებს დაყავდათ ცენტრში. ეს კარგია, ადრე ნამდვილად არ იყო ეგრე.
საერთოდ, ყველა ბავშვისთვის კოშმარია, ტიპური ბაღის ზეიმები. ბაღის ერთ ზეიმზე ჩოხი ჩაცმა გვთხოვეს და ისე მივედით. მისვლის შემდეგ, გიორგი დასვეს სკამზე და ტელეფონი, ანუ გაჯეტი მიაჩეჩეს, რომ სხვებისთვის ხელი არ შეეშალა. ხოდა მე ავდექი და წამოვიყვანე, ჯერ ერთი გაჯეტის გამოც და მერე… მაგრამ ალბათ, ამასაც სწავლება უნდა, მაგასაც უნდა მთლიანად, დამოკიდებულების შეცვლა. მთლიანად იმის შეცვლა, რომ არც ერთ ბავშვს არ მოსწონს ეგეთი ზეიმები. ძაან ბევრი აქტივობის დაგეგმვა შეიძლება, ისე, რომ ჩართო ნებისმიერი ბავშვი.
სკოლის მოძებნის პროცესი იყო ძალიან რთული. ერთია, რომ გეუბნებიან, რომ “ჩვენ არ ვიცით, ამას როგორ მოვექცეთ”, მეორეა, რომ “ვნახოთ, რომელი მასწავლებელი აიყვანს პირველ კლასს და ამას გაგაგებინებთ სექტემბერში”. ზოგან გვითხრეს, რომ “მოდით, ჯერ ფრესქულში დავიწყოთ და მერე გადავიდეთ სკოლაში” – ყველანაირად თავიდან გირიდებენ. სკოლაში, სადაც დავიწყეთ, იქაც შიშით გვიყურებდნენ. ესეა ყოველთვის, იმიტომ, რომ ადამიანებმა არ იციან, როგორ იმუშავონ ამ საკითხთან. დღემდე, მთავარი, რაც შემიძლია ვთქვა, არის ეს, რომ თუ არ არის მოტივაცია, თუ არ არის პედაგოგიური ნიჭი და დამოკიდებულება, რომ ეს ჩემი საქმეა, არანაირი ტრენინგი არ შველის.
თამო მამულაშვილი: ერთ-ერთი კითხვა გვაქვს სტიგმებზე და თქვენ ისედაც ბევრი მოგვიყევით, თუ ნაბიჯ-ნაბიჯ როგორ მიიწევდით წინ, მაგრამ რა სტიგმებს და რა სტერეოტიპებს შეჯახებიხართ?
დიანა ანფიმიადი: სტიგმებსა და სტერეოტიპებს რაც შეეხება, ერთი ის, რომ „უი, სახეზე რატომ არ ეტყობა“, მერე ის, რომ ყველა აუტიზმის მქონე ბავშვი არის გენიოსი. კიდევ, ხშირად არის, რომ ეშინიათ მშობლებს, რომ რაღაცის გამო დააზიანებს, რაღაცას გააკეთებს… რაც ასევე სტერეოტიპია, იმიტომ, რომ ამ კუთხითაც განსხვავებულია ყველა ბავშვი. ეხლა უკვე აღარ, მაგრამ თავის დროზე, როცა ჩვენ დაგვისვეს დიაგნოზი, იყო ისეთი ეტაპი, როცა ფრაზეოლოგიასავით იყო დაუნის სინდრომი და აუტიზმის სპექტრი, ვერ არჩევდნენ, რაც თავისთავად პრობლემაა. ასევე, სკოლაში მშობლებთან მტკიცება გიწევს, რომ შენ შვილთან ერთად ჩემი შვილის ყოფნა მხოლოდ ჩემი შვილისთვის კი არ არის მნიშვნელოვანი, შენი შვილისთვისაც მნიშვნელოვანია.
საერთოდ, ჩვენს ქვეყანაში, ბავშვები ყველაზე უუფლებო ადამიანები არიან და ყველაზე ნაკლებად აინტერესებს ყველას. სხვათაშორის, უზრდელი ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხია, აუტიზმის შემთხვევაში და საერთოდ, ბავშვებთან დაკავშირებით, რატომ? არა მხოლოდ აუტიზმის მქონე ბავშვი,, ნებისმიერი ბავშვი, რომელიც ავტობუსში ზის და ფეხებს იქნევს, ან ხმამაღლა მღერის, სულ არ უნდა იმას დიაგნოზი, არის აგრესიის სამიზნე. ამ ქვეყანაში უყვართ ბავშვები, რომლებიც დილით სახლიდან თეთრ სამოსში ჩაცმულები გავლენ, სახლში ისევე დაბრუნდებიან; „თუ შეიძლება“, „მაპატიეთ“ და „დიდი მადლობათი“ ლაპარაკობენ და იმას აკეთებენ, რაც უფროსებს უნდათ. ამიტომ, აუტიზმის მქონე ბავშვები იმ აგრესიას, თუ სტიგმას თუ მიდგომებს, ცოტა მეტი პროცენტით იღებენ, რასაც ნებისმიერი სხვა ბავშვი იღებს ჩვენს საზოგადოებაში. მაგალითად, სკოლაში, მასწავლებელი ბავშვებს შეურაცხყოფას აყენებდა. შევედით დირექტორთან, ავუხსენით, რომ „ბავშვები ამბობენ“, მაგრამ არაფერი. ბავშვს გინდა უთქვამს, გინდა არ უთქვამს. თუმცა, რაზეა ლაპარაკი, როცა ბავშვის, გაუპატიურების შემთხვევის დროს არ ჯერათ და ამბობენ, რომ ის მოიგონებდა. ან ბავშვი მასწავლებელზე თუ რამეს ამბობს „ო, ეხლა, შარზეა და ეტყობა რაღაცა უნდა, რომ იტყუება“ – პირველი, რაც მოგვდის ბავშვთან დაკავშირებით, არის „იტყუება“ და ამიტომ, ძალიან მნიშვნელოვანია, ბავშვების და მშობლების მხარდაჭერა..
მითუმეტეს, აუტიზმის შემთხვევაში, როცა მართლა ძალიან ემოციურია მართვა, თან ცხოვრება და თან მუშაობა და თან იმაზე ფიქრი, რომ ფინანსურად როგორ უზრუნველყო შენი ბავშვი, ეს მხარდაჭერა ძალიან მნიშვნელოვანია.
ნინო ტურიაშვილი: თუ შეიძლება, რომ შეჯამების სახით გკითხოთ, როგორც მშობელს, ასევე ქალს, რომელიც არის მშობელი აუტიზმის სპექტრის ბავშვის, რა რჩევა შეიძლება მისცეთ ქალებს, იმიტომ რომ, ალბათ სამწუხაროდ, ძირითადად, ქალები არიან ზრუნვის შრომაში ჩართული და ძირითადად, ქალები იღებენ თავის თავზე ემპათიასაც და ყველანაირი ტიპის ზრუნვას შვილებზე, თუ საზოგადოებაში, სხვა ბავშვებზე.
დიანა ანფიმიადი: ჩემთვის მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა ის, რომ ბავშვი გახდა სამყაროს ცენტრი. იგივე ავტობუსში, როგორც კი მნიშვნელოვანი გახდა გიორგის კომფორტი და არა, თუ რას ფიქრობს გვერდის გვერდზე მჯდომი ქალი, მაშინვე მოგვარდა ყველაფერი. მაგალითად, აღარ გადამიყვანია სკოლიდან იმის გამო, რომ რომელიმე მშობელს არ მოსწონდა ეს, ან რომელიმე მასწავლებლის გამო.
ბავშვის ინტერესი უმნიშვნელოვანესია და ბავშვის ინტერესი უნდა იყოს ცენტრში. რაც შეეხება, სხვა ყველაფერს, ათასი ფორმულა არსებობს ქართულ ხალხურ ენაში, მაგალითად, „დაიკიდე, მოგეშვება“, ორი ყური გაქვს და ერთში უნდა შეუშვა და მეორედან უნდა გაუშვა – ბევრ რაღაცას, რასაც გარემო გელაპარაკება,ასე უდგები. მნიშვნელოვანი არის ის, რაც ცენტრია, მნიშვნელოვანია ბავშვი და უნდა ეცადო რაღაცნაირად, რომ დანარჩენი უგულებელყო.
ჩვენ ვართ გაზრდილები სამყაროში, სადაც გოგოები, განსაკუთრებით, უნდა იყვნენ ძალიან კარგები, არავინ არ უნდა შეაწუხონ, არავის დისკომფორტი არ უნდა შეუქმნან, ისეთი წესიერი უნდა იყო, რომ შენ გამო, მაგალითად, შენი ძმა არავის ეჩხუბოს, დედაშენმა არ ინერვიულოს, ხმამაღლა არ უნდა ილაპარაკო, მკვეთრად არ უნდა ჩაიცვა… წესით კარგ გოგოებად გვზრდიან. აქედან გამომდინარეობს ის, რომ თუ მეზობელმა გითხრა, რომ შენი ბავშვი ღამე ხმაურობს, იმ მეზობლის აზრი უფრო მნიშვნელოვანია შენთვის, ვიდრე შენი შვილის. და ეს არის პირველ რიგში, გადასაადგილებელი.
მერე ის, რომ საკუთარი ინტერესები არასდროს არ უნდა დაკარგოს მშობელმა, თავის თავი არ უნდა დაკარგოს. კიდევ ერთხელ, ვამბობ, რომ ძალიან რთულია, როდესაც ქალი ხარ, მაგრამ მე მეხმარება ის, რომ ერთი დღით არ მიფიქრია, რომ მაგალითად, გიორგის თერაპია და გიორგის უკეთესი შედეგები უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე წიგნები, რომლებსაც ვწერ. მართლა არ მიფიქრია, არასდროს! რა თქმა უნდა, ძალიან მნიშვნელოვანია ჩემი შვილის განვითარება, მაგრამ ესეც ძალიან მნიშვნელოვანია და მე მაგალითად, ვცდილობ, რომ მთელი ჩემი რესურსი არ მიდიოდეს შვილის განვითარებაზე, ჩემთვისაც დრო მრჩებოდეს და მაგალითად, ლექსისთვის, რომელიც გუშინ დავწერე და მაგ დროს ბავშვს არ ვეთამაშე, სინდისის ქენჯნა არ მაწუხებს. ასევე, ძაან მნიშვნელოვანი რჩევაა, დაიტოვო სივრცე საკუთარი თავისთვის. ნუ ახლა, შენ თავს რომ არ უნდა დააბრალო შენი შვილის დიაგნოზი, ამას მეცნიერებაც გეუბნება – ეგეც ძალიან მნიშვნელოვანი რჩევაა. და კიდევ, სახელდების არ უნდა გეშინოდეს.
ჩვენმა სტუმარმა მოგვითხრო როგორც აუტიზმის დიაგნოზის გაგების, ისე მშობელთა ურთიერთმხარდაჭერის მნიშვნელობაზე. ბარიერებზე, რომლებიც ბაღში, სკოლაში, ტრანსპორტში შეექმნათ. დიანა არამხოლოდ ჩვენს პოდკასტში გვიყვება როგორია ცხოვრება აუტიზმით, სულ მალე ვიხილავთ მის კიდევ ერთ წიგნს. რომელიც წლების გამოცდილებით დაიწერა. ეს გახლავთ დაგროვილი ცოდნა, რესურსები, სიტუაციები, რომლებსაც გაუმკლავდნენ დედა და შვილი.
წიგნის ყდაზე რუბიკის კუბია გამოსახული. იდეა გიორგის ეკუთვნის. დიანა კი გვიხსნის რომ ზოგჯერ, როდესაც რაღაც არ გამოგვდის, ჩვენც რუბიკის კუბივით ვართ არეულები. დამშვიდების შემდეგ კი ყველაფერი შეიძლება ისევე აეწყოს, დალაგდეს როგორც ეს კუბის შემთხვევაში გამოდის..
პოდკასტში ეს ნაწილი ტექნიკური მიზეზების გამო ვერ მოხვდა, თუმცა მოხარულები ვართ, ამ ინფორმაციის ბლოგში გაზიარებით.
თამო მამულაშვილი: მშობლობის ყოველდღიურ გამოწვევებზე პოდკასტის პირველ ნაწილში ვისაუბრეთ ჩვენს სტუმართან ერთად. თუმცა, დღევანდელი ბლოგის/პოდკასტის მზადების პროცესში, როდესაც შესაბამის ლიტერატურას ვკითხულობდით, აღმოვაჩინეთ, რომ აუტიზმის შესახებ ცნობიერება კვლავ სტერეოტიპებით არის სავსე, მითუმეტეს, ქალების შემთხვევაში. მაგალითისთვის, დღემდე ითვლება, რომ აუტიზმი უპირატესად კაცებისთვის დამახასიათებელი მდგომარეობაა. თუმცა, საქმე მხოლოდ გავრცელებულ სტერეოტიპებში არ არის. ქალების შემთხვევაში დიაგნოსტიკის პროცესი გართულებულია. მარტივად რომ ვთქვათ, სადიაგნოსტიკო კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც დგინდება აუტისტური სპექტრის აშლილობა, ტენდენციურია და ეფუძნება მამრობითი სქესის ე.წ ნორმებსა და პათოლოგიებს.
კვლევების მიხედვით, ამ და სხვა მიზეზების გამო, ქალების დიაგნოსტიკა ხშირად დაგვიანებით ხდება. ან საერთოდ არ ხდება. რაც აძნელებს ქალებისთვის თერაპიულ სერვისებზე ხელმისაწდომობას. ართულებს მათ მენტალურ კეთილდღეობას. ზრდასრულ ასაკში კი უკავშირდება ისეთ მენტალურ დარღვევებს, როგორიც არის დეპრესია, შფოთვითი აშლილობა, კვებითი აშლილობა და სხვა.
აუტიზმი ქალებში შესაძლოა სხვაგვარად ვლინდებოდეს. მაგალითად, ყოველი ქალი, აუტისტური სპექტრით არ განიცდის დისკომფორტს, თვალით კონტაქტის დროს. შესაძლოა, არ ჰქონდეს იუმორის გაგების პრობლემა, კონტესტის, პრაგმატული ენის გაგების სირთულე, როგორც ეს მოსალოდნელია ჩვენი სტერეოპტიპული განწყობებისთვის.
ნინო ტურიაშვილი: შეჯამების სახით ვიტყოდით, რომ ნეიროატიპური ადამიანების და მათზე მზრუნველი პირების ცხოვრებისეული საჭიროებების სრულყოფილად გაგება ამ საკითხებზე ხმამაღლა საუბრით იწყება. მადლობა ყველას, რომ ამ საკითხზე საუბრის სივრცე მოგვეცა.
მშვიდობის დროსაც კი ქალების მთელი რიგი საჭიროებები უგულვებელყოფილია. საომარი სიტუაციების დროს, ალბათ, ხშირად გვსმენია ფრაზა, რომ „ახლა ამის დრო არ არის” – რაც ნიშნავს, რომ ამა თუ იმ საჭიროების მოთხოვნის, მასზე საუბრის და პრობლემების აღმოსაფხვრელად საჭირო ნაბიჯების „დრო” არ არის. თუმცა, ფაქტია, რომ ვერც ერთი შეხედვით, მშვიდობიან სამყაროში აქამდე ვერ მოიძებნა დრო ქალების სპეფიციკურ საჭიროებებზე ზრუნვისთვის. ეს შეიძლება იყოს ქალის, როგორც მშობლის უზრუნველყოფა საჭირო სერვისებით, რომ მას ჰქონდეს პირადი სივრცე და პირადი დრო, თუ მამაკაცზე მორგებული სადიაგნოსტიკო კრიტერიუმების შეცვლა.
ბლოგში გამოყენებული მოსაზრებები ეყრდონა შემდეგ პუბლიკაციებს:
Driver, V.Chesterm, The Presentation, Recognition and Diagnosis of Autism in Women and Girls., 2021. http://dx.doi.org/10.1108/AIA-12-2019-0050
Lai, MC., Baron-Cohen, S. & Buxbaum, J.D. Understanding autism in the light of sex/gender. Molecular Autism 6, 24 (2015). https://doi.org/10.1186/s13229-015-0021-4
