მრავალი საუკუნის განმავლობაში ლურჯწინდებს უწოდებდნენ იმ ქალებს, რომელთაც სურდათ მწერლობა, მეცნიერობა, განათლების მიღება, უნივერსიტეტთა კარის შეღება, სწავლისათვის თავის მიძღვნა… ისტორიას ახსოვს მრავალი მწერალი ქალი, რომელმაც კაცის ფსევდონიმით წერა არჩია, რათა თავიდან აერიდებინა დაცინვა, მასხრად აგდება, გაპამპულავება, გავეშებულ დოგმატიკოსთა ქოთქოთი, კრიახი, რუზრუზი და გნიასი. კალმოსანმა ქალებმა გადაწყვიტეს, მამრობითი სქესის წარმომადგენელთა სახელებს ამოჰფარებოდნენ, რათა დაებეჭდათ მათი წიგნები და ნაგავსაყრელზე არ მოესროლათ ის რომანები, რომელთა წერაშიც მრავალი ღამე გაათენეს თეთრად; რათა დღის სინათლე ეხილა მათს ნააზრევს, ნაშრომსა და ნაჯაფარს.
საყოველთაოდ ცნობილი ფრანგი მწერალი, კლასიკოსად აღიარებული და ლიტერატურის ოქროს ფონდში საუკუნოდ დავანებული ჟორჟ სანდი იხსენებს თავის ახალგაზრდობასა და ლიტერატურულ დებიუტს ავტობიოგრაფიულ ნაშრომში, რომლის სათაურიცაა: „ამბავი ჩემი ცხოვრებისა“. ქალი წერს, რომ 1832 წელს, როცა მისი პირველი რომანი, „ინდიანა“, გამოქვეყნდა, დიდი აურზაური და დებატები მოჰყვა ამ ლიტერატურულ მოვლენას. კრიტიკოსებმა ისიც კი არ იცოდნენ, ეს ნაწარმოები ქალის კალამს ეკუთვნოდა, თუ კაცისას. მრავალმა მათგანმა ქორწინების ულმობელი კრიტიკა დაინახა ამ წიგნში.
„ლიტერატურულმა გაზეთებმა ხოტბა შეასხეს ვინმე ბატონ სანდს და, ამასთანავე, ოსტატურად შეაპარეს მკითველს ის აზრი, რომ „ინდიანას“ შექმნაში სუსტი სქესიც ჩაერია, რათა ავტორისათვის უკეთ გაენდო ქალის გულის საიდუმლობანი… თუმცა, ყველანი ერთხმად აცხადებდნენ, რომანის სტილი, მსჯელობის ყაიდა და საზოგადოების ბალზაკისეული, სიღრმისეული კრიტიკა მამაკაცური სიძლიერითა და შეუვალი ლოგიკით გამოირჩევა, ამიტომაც, შეუძლებელია, ქალს დაეწერა ეს რომანიო!“ – იხსენებს კლასიკოსი.
ავრორა დიუპენმა თავიდანვე კარგად იცოდა, რომ როგორც ქალს, ძლიერ გაუჭირდებოდა ლიტერატურულ სამყაროში შეღწევა. სწორედ ამიტომ გადაწყვიტა, ჟორჟ სანდის ფსევდონიმით გამოეცა ის რომანები, ესოდენ დიდი კრძალვითა და რუდუნებით რომ წერდა. რაკი მწერლობა ქალისათვის შეუფერებელ და სამარცხვინო საქმიანობად მიიჩნეოდა, ამჯობინა, ამგვარად აევლო გვერდი შემბოჭავი სოციალური ნორმებისათვის. აი, ასე იქცა იგი ჟორჟ სანდად იმ მასკულინურ საზოგადოებაში, რომელიც არ იღებდა ინტელექტუალ ქალებს და არ აღიარებდა მათს ნააზრევს. სანდს დედამ უთხრა, რომ თავად ხშირად იცვამდა მამაკაცის სამოსს, რათა მარტოდმარტო წასულიყო თეატრში და ისე ესეირნა ქუჩებში, ხალხის ყურადღება არ მიეპყრო. ეს ანიჭებდა იმ თავისუფლებას, პურიტანულ გარემოში აღზრდილ ქალს რომ არ გააჩნდა. ავრორა-ჟორჟმა მიჰბაძა მშობელს და თვითონაც გამოეწყო კაცის ტანსაცმელში, ჩაიცვა შარვალი, აიღო ხელჯოხი, დაიხურა შლაპა, შეაბიჯა მამაკაცების კლუბში და სიგარის გაბოლებას მიჰყო ხელი. აი, ამის წყალობით შეაღწია ბოჰემურ სამყაროში, თავდავიწყებით გადაეშვა ბობოქარი არისტული ცხოვრების მორევში და სიღრმისეულად შეისწავლა მამაკაცთა ცხოვრება, შეიცნოს ეს უცხო სამყარო.
„ინდიანას“ წერისას იძულებული შეიქნა, მთხრობელი მამაკაცი შემოეყვანა რომანში. ეს მნიშვნელოვანი დეტალი ნათელს ჰფენს და ააშკარავებს მისი, როგორც ქალის მდგომარეობას არა მხოლოდ ივლისის მონარქიის პირობებში, არამედ ლიტერატურულ ასპარეზზე გამოსული ქალების მძიმე ხვედრს. სანდს იმისთვის დასჭირდა მთხრობელი მამაკაცი, რათა მისი პირით ელაპარაკა სერიოზულ სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ საკითხებზე. იმ ეპოქაში (და არა მხოლოდ მაშინ) მიიჩნეოდა, რომ ქალის საქმე არ იყო ასეთ საჭირბოროტო საკითხებზე მსჯელობა. სანდმა მალევე ჩამოიხსნა ინკოგნიტო მწერლის ნიღაბი. ავტორი იხსენებს: როგორც კი კრიტიკოსებმა და ლიტერატურათმცოდნეებმა შეიტყვეს, რომ „ინდიანა“ ქალის დაწერილი იყო, ამორალური წიგნი უწოდეს. სახელოვანმა ფრანგმა კრიტიკოსმა და მწერალმა, სენტ-ბევმა, შეაქო კალმოსანი ქალის გაბედულება და სიმამაცე. „არასოდეს არც ერთი მამაკაცი არ მიმხვდარა იმას, რასაც ეს ქალი მიხვდა; ჩვენი სქესის ვერც ერთმა წარმომადგენელმა ვერ გაბედა იმის თქმა, რაც ამ თამამმა ქალბატონმა განგვიცხადა“. სანდის დასაცავად თავი გამოიდო ფრანგული და მსოფლიო ლიტერატურის კიდევ ერთმა დიდოსტატმა, გუსტავ ფლობერმა.
აღსანიშნავია ვინმე კერატრის რჩევა, რომელსაც სანდი თავის ავტობიოგრაფიულ წიგნში იხსენებს: „მან განმიცხადა: „ნუ წერთ წიგნებს. უმჯობესია, ბავშვები გააჩინოთ“.
შეუძლებელია, არ მოგვაგონდეს, რომ რობერტ სოუთიმ ინგლისური კრიტიკული რეალიზმის თვალსაჩინო წარმომადგენელს, შარლოტ ბრონტეს, მისწერა, ლიტერატურა ქალის საქმე არაა, უმჯობესია, ოჯახური მოვალეობების შესრულებას შეუდგეთო.
სანდმა შესანიშნავად იცოდა, რომ ლიტერატურულ სამყაროში საპირისპირო სქესი იყო გაბატონებული. მისი წერილების (ერთი შეხედვით) მსუბუქი, ლაღი და ხალისიანი ტონის მიღმა იმალება პატრიარქალურ მარწუხებში მომწყვდეული მწერალი ქალის წუხილი და შფოთვა. კარგად ხვდებოდა, სრულიად სხვადასხვა „ქცევის წესები“ არსებობდა ქალებისა და მამაკაცებისათვის.
როცა ქალები კაცების ფსევდონიმებით წერდნენ, იძულებულნი იყვნენ, რომანებში „ჩაერთოთ“ მამრობითი სქესის მთხრობელი, რათა კრიტიკოსებს არ გასჩენოდათ ეჭვი, რომ ნაწარმოები ქალის დაწერილი იყო. ასე მოიქცა მწერალი ემილი ბრონტე: გარდა იმისა, რომ კაცის სახელით გამოაქვეყნა რომანი „ქარიშხლიანი უღელტეხილი“, მოთხრობილი ამბისა და პერსონაჟებისაგან საკუთარი თავის დისტანცირების მიზნით, მამრი მთხრობელი შემოიყვანა წიგნში. მწერალ ქალებს დიდ მოაზროვნეებად არ აღიქვამდნენ და მიაჩნდათ, რომ მხოლოდ კაცებს შეეძლოთ დიდი წიგნების წერა. მწერალი ქალი ყველა ეპოქაში არღვევდა სოციალურ ნორმებს. ყველა ინსტიტუციას მამაკაცები ედგნენ სათავეში და ქალებს აძევებდნენ თავიანთი სივრციდან. არა მხოლოდ სანდს, არამედ, მრავალ ქალ მწერალს გადაეღობა ამგვარი პატრიარქალური იდეოლოგია წარმატებისაკენ მიმავალ გზაზე. სერიოზული ფილოსოფიური ნაშრომები და რომანები მამაკაცების „ნიშად“ მიიჩნეოდა. გაბატონებული იყო აზრი, რომ ქალებს მხოლოდ წერილებისა და დღიურების წერა შეეძლოთ. ეს არ ითვლებოდა ანგარიშგასაწევ და მნიშვნელოვან საქმედ. მიზოგინი კრიტიკოსები, ალბისთური და არმოგათი, წერდნენ: „გადაჭარბებული გონებრივი შრომა ქალს აკარგვინებს ქალურ სიმორცხვეს, თავმდაბლობასა და მოწიწებას, კლავს მის ქალურ ბუნებას“.
აი, ამ და სხვა მრავალ სირთულეს წააწყდნენ ქალები საზოგადოებრივ სარბიელზე. კრიტიკოსები მამაკაცების საყვარლების, ცოლების, დედების, ქალიშვილებისა და დების „ტიტულს“ აკმარებდნენ; ქალთმოძულე ლიტერატურათმცოდნენი და ისტორიკოსები უსამართლო დამოკიდებულებას იჩენდნენ მათდამი, განზრახ, მიზანმიმართულად აკნინებდნენ მათი ნაწარმოებების ღირსებას. სანდიც გახდა ამ პატრიარქალური იდეოლოგიის ერთ-ერთი მსხვერპლი. ამის დასტურად, მკვლევარი და ფრანგული ლიტერატურის ისტორიის უბადლო სპეციალისტი, ბეატრის დიდიე, თავის მონოგრაფიაში წერს: „ვის ეშინია ჟორჟ სანდის? ბოდლერის დამამცირებელი ეპითეტები, ალბათ, ყველაზე თვალსაჩინო მტკიცებულებაა იმისა, რომ სანდმა შიში მოჰგვარა არაერთ მწერალ, პოეტ და კრიტიკოს მამაკაცს. მათ ძალიან დიდხანს ეშინოდათ ქალი მწერლებისა“.
ამ ვითარების საილუსტრაციოდ გამოგვადგება ერთი წერილი, რომელიც სანდმა შარლ მეურს მისწერა 1831 წელს: „არასოდეს მიწოდოთ მწერალი ქალი! კრიტიკოსები ლურჯწინდებს უწოდებენ და არაერთი დამამცირებელი ეპითეტით ამკობენ! ყოველთვის გავურბოდი ასეთ სასაცილო მეტსახელებს!“
კრიტიკოსი ქერთის ქეითი სანდს წარმოაჩენს ავანტიურისტ ქალად, რომელიც ცოცხლად ჭამს მამაკაცებს. თუკი თვალს გადავავლებთ მისი მონოგრაფიის სარჩევს, ნათელი გახდება, რომ ავტორმა მწერალი ქალის ცხოვრებაც კი იმდენ მონაკვეთად დაჰყო, რამდენი სასიყვარულო კავშირიც ჰქონია. მისთვის ჟორჟი არ არსებობს მამაკაც(ებ)ის გარეშე. კრიტიკა გამუდმებით უსვამდა ხაზს იმ ფაქტს, რომ მას უამრავ კაცთან ჰქონდა რომანი; უწოდებდნენ აღვირახსნილს, ზნედაცემულ, გარყვნილ ლიბერტინელსა და ტოტალურ ჰედონისტს. სწორედ ეს იყო მწერლის პროტესტისა და ამბოხის ერთ-ერთი ფორმა პატრიარქალური აზროვნების წინააღმდეგ. ამით ამსხვრევდა ქალის „მონოგამიური ბუნების“ შესახებ გავრცელებულ მითს; ებრძოდა იმ გაბატონებულ აზრს, რომლის თანახმადაც, თუკი ქალს თავისუფალი ცხოვრება აქვს, ამორალურია, ხოლო კაცი, თავისუფალი სექსუალური კავშირებით რომ ტკბება, მისაბაძია.
რომანტიზმი, რომლის წარმომადგენელიც გახლდათ სანდი, ქალის როლის ახლებურად გააზრებით გამოირჩეოდა. ამ მიმდინარეობის მწერლებსა და პოეტებს ქალის კულტიც კი ჰქონდათ; უწოდებდნენ არა მეორეხარისხოვან არსებას, რომელიც კაცს უნდა ემორჩილებოდეს, არამედ ეძახდნენ წინამძღოლს, შთამაგონებელს, მენტორს. იმ ეპოქაში გამოქვეყნებული იყო მარკიზ დე კონდორსეს, შარლ ფურიეს, დენი დიდროს, ოლიმპ დე გუჟის, მერი უოლსტონკრაფტის, ჯონ სტიუარტ მილის ნაშრომები, რომლებშიც ეს მოაზროვნეები ილაშქრებდნენ იმ უსამართლო კანონებისა და ცრურწმენების წინააღმდეგ, ქალს რომ ამცირებს. პერსი ბიშ შელიმ დაწერა პოემა „დედოფალი მები“ და გააკრიტიკა პატრიარქალური სამყაროს ნორმები, დრომოჭმული ტრადიციები და ადათები, რომლებიც ლახავს ქალის უფლებებსა და ღირსებას. შელის სწამს, რომ ქალების ხელთაა მომავლის საზოგადოების ჩამოყალიბება; რომ დადგება მშვიდობიანი ხანა, ინდუსტრიული ეპოქა და აღარაფერი შეუშლის ხელს ქალის ემანსიპაციას, მის გამოსვლას სამოღვაწეო ასპარეზზე.
ჟორჟ სანდს ახლო ურთიერთობა ჰქონდა სოციალისტ სენ-სიმონთანაც, რომელიც თავის ნაშრომებში იცავდა ჩაგრულებს (განსაკუთრებით ექომაგებოდა მუშებსა და ქალებს), გმობდა იმ მკაცრ ადათებს, ქალის დამონების საწინდარი რომ ხდება. მსგავს იდეებს ავითარებდა საკუთარ სოციალისტურ და ფემინისტურ ნაშრომებში ფლორა ტრისტანი. იმხანად, საფრანგეთში გამოჩნდა ისეთი ფემინისტური გაზეთები, როგორებიცაა: „ქალთა ხმა“, „ქალთა აზრი“… ეს და სხვა მსგავსი გამოცემები სქესთა სწორუფლებიანობისავის იბრძოდნენ და ხმას იმაღლებდნენ მიზოგინიის წინააღმდეგ.
როდესაც სანდი სოციალისტ ფილოსოფოსს, პიერ ლერუს, დაუმეგობრდა, კრიტიკოსები დამაჯერებლად ამტკიცებდნენ, ამიერიდან, ლერუ დაუწერს წიგნებსო. „ლერუ ისევე ლაღად და თავისუფლად წერდა სანდის წიგნებს, როგორც ბავშვებს სახავდა თავისი ცოლის საშვილოსნოში“. კრიტიკოსების ამგვარ შეურაცხყოფელ შეფასებებში იკითხება ერთი რამ – ლიტერატურული სამყაროდან ქალის გარიყვისა და გაძევების სურვილი.
„ჩემგან შორსაა ის აზრი, რომ ქალი კაცს ჩამოუვარდება!“ – წერდა მწერალი, რომლის დევიზიც ასეთი იყო: „სამოქალაქო თანასწორობა, თანასწორობა კანონის წინაშე და ოჯახში“. „მამაკაცმა იპოვა ქალის დამონების ხერხი; მიხვდა, როგორ უნდა ჩაეკლა მასში თავისუფლებისაკენ ლტოლვა, მორალური ძალა. სწორედ ეს სჭირდებოდა, რათა ემბრძანებლა მასზე მოუხეშავი, პირტყვული ძალის წყალობით. ამას მხოლოდ მაშინ შესძლებდა, თუკი ჩაახშობდა მის ნიჭს და სამუდამოდ მიუსჯიდა გაუნათლებლობასა და უმეცრებას!“ – წერს სანდი.
ეს ფრანგი ფემინისტი ამგვარ პასუხს უბრუნებს ლამენეს, რომელიც „ლოგიკის ნაკლებობის“ გამო საყვედურობს ქალებს და მსჯელობას უწუნებს მათ: „ვერ დამარწმუნებთ, რომ ქალის ლოგიკა ოდნავ მაინც ჩამოუვარდება კაცისას… და თუკი ასეა, მხოლოდ და მხოლოდ იმიტომ, რომ საკმარისი განათლება არ მიუღია და უსამართლო საზოგადოებრივმა კანონებმა და ტრადიციებმა დაიმონეს. უნდა დავამსხვრიოთ ცრურწმენები… მართალს ბრძანებთ, ბატონო, მაგრამ გვასწავლეთ, რათა არ ვიყოთ უვიცნი. ამას კი იმ შემთხვევაში შესძლებთ, თუკი არ იტყვით, რომ თავად ბუნებამ დაგვჩაგრა, შეგვრისხა და ჭკუანაკლულობისათვის გაგვწირა. უნდა აღიაროთ, რომ თქვენი სქესი ოდითგანვე გვმართავდა, მარიონეტებივით გვათამაშებდა, გვაბრიყვებდა და გვჩაგრავდა. დღესაც ასეა. სწორედ ესაა ჩვენი უბედურების თავი და თავი“; „ხშირად, როცა ბაღში ვიჯექი და მონტენზე ვფიქრობდი, დამცირებულად ვგრძნობდი თავს. მე ხომ ქალი ვიყავი?! ყოველთვის აღმაშფოთებდა სქესთა უთანასწორობა. ყველა წიგნი, რომელიც წამიკითხავს (ფილოსოფიური თუ რელიგიური), მარწმუნებდა, რომ ქალი არასრულყოფილი არსებაა და ბევრად ჩამოუვარდება კაცს. ახალგაზრდა, ამაყი და ქედმაღალი ქალი ვიყავი და გაბრაზებული შევყვირებდი ხოლმე: „ტყუილია!“ ეს უნიჭობა, ფრივოლურობა, ქარაფშუტობა და უმწეობა, რომელსაც ასე ურცხვად გვწამებთ, იმ ცუდი განათლების ბრალია, რომელიც სასჯელად მოგვივლინეთ, ბატონებო. ჩვენს მდგომარეობას კიდევ უფრო ამძიმებთ, როცა ურცხვად გვიმტკიცებთ, ეს სავსებით სამართლიანი სისტემააო. მოგვეცით უკეთესი პირობები, შეგვიშვით უმაღლეს სასწავლებლებში, თავი გაგვიტოლეთ და დაინახავთ, რომ თანასწორნი ვართ!“
*
გამოხდა ხანი, შეიცვალა ეპოქა, დადგა მეოცე საუკუნე და მოხდა პარადიგმის ცვლილება. ქალებს უწინდებურად აშკარად და დაუფარავად არ უკრძალავდნენ წიგნების წერას. აღარ უწევდათ კაცის ნიღბის მორგება იმისათვის, რათა სტამბამდე მიეტანათ თავიანთი ნაშრომები. განვითარდა ლიტერატურის ფემინისტური კრიტიკა, როგორც ლიტერატურული ანალიზის ერთ-ერთი მეთოდი, რომლის მიზანიცაა ტრადიციული ბინარული ოპოზიციებისა და დიქოტომიების (მათ შორის, მასკულინურისა და ფემინურის) ჩამოშლა, დეკონსტრუქცია, გადააზრება. ფემინისტურ კრიტიკაში თავი ისახელეს იულია კრისტევამ, ელენ სიქსუმ, ლიუსი ირიგარეიმ, ანეტ კოლოდნიმ და სხვა გამოჩენილმა მოაზროვნეებმა. მათი თქმით, დომინანტურ აზროვნებაში ყველაფერი ბინარული ოპოზიციების სახითაა ჩამოყალიბებული. ჟაკ დერიდამ გააიგივა მამისეული ლოგოსი და ფალოსი, გამოიგონა ტერმინი „ფალოგოცენტრიზმი“, რომელსაც არა მხოლოდ ხშირად იყენებდა ლიტერატურის ფემინისტური კრიტიკა, არამედ საკვანძო მნიშვნელობის სიტყვადაც კი იქცა ამ მიმართულებისათვის. ფემინისტი კრიტიკოსები იწყებენ ფალოგოცენტრიზმის დეკონსტრუქციას, რადგან, მათი თქმით, იგია აბსოლუტური, მარად უცვლელი ჭეშმარიტების მაძიებელი სისტემა; აქვს დუალიზმზე დამყარებული პრინციპები, ბინარული ოპოზიციები, მკაცრად განსაზღვრული იერარქია და დიქოტომიები: ქალი-კაცი, ფემინური-მასკულინური, ხორციელი-სულიერი, პათოსი-ლოგოსი, გრძნობა-რაციონალიზმი, ემოცია-ლოგიკა ა.შ.. ლოგოცენტრიზმი პატრიარქალური სისტემის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი გამოხატულებაა და ხაზს უსვამს კაცის ქალზე გაბატონებას, ყოველივე მასკულინურის დომინაციასა და ფემინურის განდევნას. ქალისა და კაცის როლები მკაფიოდ გამიჯნულია ერთმანეთისაგან ამ პატრიარქალურ პარადიგმაში. ბავშვებს ლამის აკვანშივე უნერგავენ ბინარულ პრინციპებზე დაფუძნებულ ასეთ აზროვნებასა და ნორმებს; უპირატესად და აღმატებულად აღიარებულია კაცური საწყისი; იგი იქვემდებარებს ქალურს, რომელთანაც გაიგივებულია ყოველივე მატერიალური, ქაოსური, ირაციონალური, ალოგიკური, სტიქიური, მიწიერი, ხორციელი, აულაგმავი და მოუთოკავი; ყოველივე ის, რაც უკავშირდება არაცნობიერის, ინტუიციისა და გრძნობების სამყაროს. ფემინისტმა კრიტიკოსებმა განიზრახეს ყოველივე ამის ანალიზი, გადაფასება და დეკონსტრუქცია-ჩამოშლა.
ერთ-ერთი საკვანძო მნიშვნელობის ავტორი, ანეტ კოლოდნი, აღნიშნავს, რომ ქალთა ნაწარმოებები მამაკაცთა ნაწარმოებებისაგან განცალკევებით უნდა შევისწავლოთ; რომ ამ უკიდურესად პატრიარქალური გარემოს გავლენის გამო, ქალის ნაწერი მრავალი ასპექტით განირჩევა კაცის ტექსტისაგან; რომ მწერალმა, ლიტერატურათმცოდნე და კრიტიკოსმა ქალებმა თავი უნდა აარიდონ იმ თეორიებისა და ანალიზის მეთოდების გამოყენებას, თავიდან ბოლომდე მამრობით სქესზე რომაა მორგებული.
მარიან ადამსი შარლოტ ბრონტეს „ჯეინ ეარის“ შესახებ მსჯელობისას ამტკიცებს, რომ კრიტიკოსი ქალების „ფოკუსში“ უნდა აღმოჩნდეს მხოლოდ ჯეინი და მისი უუფლებობა; რომ მან ამ რომანის კითხვისას ცხადად დაინახა ქალის სირთულენი, გათხოვილი ქალის ჩაგვრა, ეკონომიკური ექსპლუატაცია და მისი ფინანსური დამოკიდებულება ქმარზე.
ჯუდით ფეტერლი წერს, რომ მრავალი რომანი მხოლოდ და მხოლოდ ვერაგული ამბოხებაა ქალების წინააღმდეგ. ავტორი გვიხსნის, რომ „რიპ ვან უინკლის“ კითხვისას, ქალი იძულებულიც კი ხდება, აუჯანყდეს ქალ პერსონაჟს და სოლიდარობა გამოიჩინოს რიპისადმი, გამუდმებით რომ ებრძვის ქალს, ანუ თავის ცოლს. მისი თქმით, მწერალმა რიპის მეუღლე წარმოგვისახა გულისამრევ მონსტრად, რომელსაც კაცი უნდა გაექცეს სადღაც შორს. ამგვარად, უინკლის გმირი ფალოცენტრული აზროვნებისა და კაცური შოვინიზმის თვალსაჩინო გამოხატულებაა.
ამავე ავტორის თანახმად, ჰემინგუეის რომანში, რომლის სათაურიცაა „მშვიდობით იარაღო!“, ქალ გმირს, სახელად კეტრინს, მეტად მცირე როლი აქვს, რადგან მხოლოდ მამაკაცის ცხოვრებაა მნიშვნელოვანი, ქალი კი ანდროცენტრულ სამყაროში დაგდებული ბუტაფორიაა, უბრალო ნივთი, უსულო საგანი და დეკორაცია. კეტრინი კვდება და მისი სიკვდილი შვებას ჰგვრის პერსონაჟ კაცს, რადგან სამუდამოდ თავისუფლდება მძიმე მოვალეობის მარწუხებისაგან. მკვდარი ქალია ერთადერთი კარგი ქალი პატრიარქალურ კულტურაში.
ფილოსოფოსმა, ლიტერატურულმა კრიტიკოსმა, ფსიქოანალიტიკოსმა, მწერალმა, სემიოტიკის გამოჩენილმა სპეციალისტმა და ლინგვისტმა, იულია კრისტევამ, ტოლობის ნიშანი დასვა დედობრივ და სექსუალურ საწყისებს შორის. მისი თქმით, სწორედ ქალური საწყისია ჭეშმარიტების შემეცნების საწინდარი და ყოვლად შეუძლებელია, ეს ჭეშმარიტება როგორმე „დაეტიოს“ კარგად ნაცნობი, პატრიარქალური ლოგიკის შემზღუდველ ჩარჩოებში.
ფილოსოფოსი სარა კოფმანი აღნიშნავს, რომ ფროიდისეული „პენისის შური“ ერთ-ერთი პატრიარქალური მითია. გოგონას საერთოდ არ აწუხებს ასეთი შური და აქვს საკუთარი, კაცისგან დამოუკიდებელი სექსუალობა. ყველა მოსაზრება და თეორია, რომელიც ქალს წარმოაჩენს ისტერიკით შეპყრობილ, არასრულფასოვან ქმნილებად, ქალის წინააღმდეგ მოგონილი ის მითია, რომლის წყალობითაც კაცები ლამობენ დომინაციის განმტკიცებას. უკლებლივ ყველა კულტურა ფალოცენტრულია და საფუძველშივე გულისხმობს კაცის გაბატონებასა და ქალის დაჩაგვრას.
სახელმოხვეჭილმა მოაზროვნემ, მწერალმა, თეორეტიკოსმა, ფილოსოფოსმა, კრიტიკოსმა და დრამატურგმა, ელენ სიქსუმ, ყველა ბინარული ოპოზიცია შეკვეცა და დატოვა მხოლოდ ერთი: ქალისა და მამაკაცის მრავალსაუკუნოვანი ანტაგონიზმი. ცხადია, კაცს უკავია გაბატონებული პოზიცია ამ ბინარულ ოპოზიციებში. სიქსუმ დაწერა ნაშრომი, რომელსაც „მედუზას სიცილი“ დაარქვა და პირველად გამოიყენა ასეთი ტერმინი: „ქალური წერა“. ფილოსოფოსი აღნიშნავს, რომ ენა ანდროცენტრული და ფალო(გო)ცენტრული ფენომენია; ქალი საბოლოოდ უნდა გათავისუფლდეს კაცზე მორგებული, კაცის აზროვნებაზე დამყარებული მწერლური ენისაგან, რომელიც თითქოსდა ესწრავის მარადიული ჭეშმარიტების მიკვლევას; ქალმა უპირატესობა უნდა მიანიჭოს „ქალურ ენას“, რომელიც თავს დააღწევს პატრიარქალური ლოგოსის დაწერილ და დაუწერელ კანონებს. ამგვარი ლიტერატურული ენის მიზანი უნდა იყოს ტრადიციული მნიშვნელობების ჩამოშლა-დეკონსტრუქცია. სიქსუს თანახმად, მასკულინური ენა ხელს უშლის ქალს და არ აძლევს სამყაროს სრული სისავსით შეცნობის უფლებას, ქალზე ფოკუსირების საშუალებას. ტრადიციულ ესთეტიკაში ქალი არის პერიფერიაში, კაცი კი ცენტრში.
ლიუსი ირიგარეი წერს: „არსებობს „წმინდა სამება – ბუნება, მიწა და დედა“. მისი თქმით, ქალის ლიტერატურულმა ენამ უნდა დაარღვიოს სინტაქსის წესები და აუმხედრდეს მასკულინურ წესრიგს, რადგან ფალოგოცენტრული ენა ერთფეროვანი, ერთგვაროვანი, სწორხაზოვანი და ცალსახაა. ამიტომაც, შეუძლებელია, ქალმა თავისი ხელით დაწერილ ნაწარმოებში მოაქციოს ეს სამყარო, მთელი თავისი სისრულითა და მრავალფეროვნებით, თუკი სამარადჟამოდ არ იტყვის უარს კაცებისაგან დამკვიდრებულ ლიტერატურულ ნორმებსა და კლიშეებზე. ამ მოაზროვნის თანახმად, არსებობს სინტაქსის ორი სახესხვაობა: რაციონალური და ირაციონალური. ერთი კაცურია, მეორე – ქალური. ამ უკანასკნელში ასახულია განდევნილი, დათრგუნული და გაუჩინარებული ფემინური საწყისი, ქალური არაცნობიერი. ირიგარეი მითოლოგიასაც აანალიზებს და გვახსენებს პერსეფონეს, რომელსაც გამალებით დაეძებს მისი დედა, სახელად დემეტრა. ქალი ვერ პოულობს ქალიშვილს, თუმცაღა, ჩაესმის უკვალოდ გამქრალი ფემინურობის ექო. ავტორი ამ გაუჩინარებულ ქალურობას უწოდებს იმ ენას, რომელიც „მეტყველებს მეტყველებამდე“. ესაა უსიტყვო, უენო ენა, რომელიც დათრგუნა, განდევნა და მოაშთო პატრიარქალურმა ენამ, (ფა)ლოგოცენტრიზმმა, ენის ანდროცენტრულმა სისტემამ, სინტაქსმა და გრამატიკამ. ლიუსის თქმით, ოდენ ამგვარი ენის მეშვეობით გახდება შესაძლებელი უგზო-უკვლოდ დაკარგული პერსეფონეს პოვნა, იმ „უენო ენის“ მიგნება, რომლის შორეული ექოც სწვდებოდა შვილის ძიებაში დამაშვრალი დემეტრას ყურთასმენას.
სწორედ ლიტერატურის ფემინისტური კრიტიკის წყალობით აღმოაჩინეს ის ქალი ავტორები, რომელთა სახელებიც კი უცნობი იყო მრავალთათვის; რომლებიც დაივიწყა ლიტერატურის ისტორიამ, უარყვეს ლიტერატურათმცოდნეებმა და ანთოლოგიებშიც კი არ ჩაწერეს მათი სახელები. ზემოხსენებულ მოაზროვნეთა და კრიტიკოსთა დამსახურებაა, რომ მზის სინათლე იხილა საუკუნეთა განმავლობაში ხმაწართმეული ქალების ნაშრომებმა. მათ გააანალიზეს მრავალი მწერლის შემოქმედება და ჩამოაყალიბეს დამოუკიდებელი დისციპლინა, საუნივერსიტეტო პროგრამები და მთელი აკადემიური მიმართულება.
*
ვერ ვიტყვით, რომ დღეს მწერალი ქალები იძულებულნი არიან, კაცების ფსევდონიმებს ამოეფარონ, კრიტიკოსები ლურჯწინდებს უწოდებენ, მათს ნაწარმოებებს ხევენ, წვავენ და არ უბეჭდავენ იმ რომანებს, რომელთა წერაშიც წლები გალიეს. წარსულს ჩაჰბარდა ასეთი დაუფარავი და შეუნიღბავი დისკრიმინაცია, თუმცაღა, ის, რაც რამდენიმე დღის წინ მოხდა, სავსებით ლოგიკური გაგრძელებაა ყოველივე ზემოაღწერილისა. უთანასწორობისა და უუფლებობის ის ბრუტალური, უცხადესი გამოვლინებანი, სტატიის დასაწყისში რომაა აღწერილი, თანამედროვე ეპოქაში, ანუ პიწკინა შესაფუთ ქაღალდში გახვეულ, გლამურულ სამყაროში, რომელიც, სინამდვილეში, თავიდან ბოლომდე პატრიარქალურია, ჩაანაცვლა თანასწორობისა და თავისუფლების ილუზიამ. გასულ საუკუნეებში მოღვაწე მწერალი ქალებისაგან განსხვავებით, თანამედროვეთ აქვთ ხმის ამოღების უფლება, მაგრამ ან გამუდმებით ართმევენ ამ უფლებას, ან ამ უფლებით სარგებლობის შემთხვევაში, მიზოგინიისა და სექსიზმის აზვირთებული ტალღა წალეკავთ, ან კიდევ, კაცების ხმით ფარავენ მათ ხმას.
სულ ცოტა ხნის წინ, ერთ-ერთმა კომპანიამ შვიდ მწერალ მამაკაცს დაავალა წიგნის დაწერა ქალების გაძლიერების შესახებ; იმის შესახებ, როგორ უნდა შეიყვარონ მათ საკუთარი სხეული, თავი დააღწიონ ბულინგს, გაბატონებულ ნორმებს, ჩაგვრას და ა.შ.. ამ მოვლენამ გამოიწვია სრულიად სამართლიანი და ლოგიკური პროტესტი ქალთა მხრიდან. მაშინვე მოჰყვნენ დიადი „მწყალობელნი“ (მწერალი კაცები) მათ დამუნათებას: ,,თქვენზე ვწერთ, თქვენ ნაცვლად ვსაუბრობთ თქვენს ტკივილსა და პრობლემებზე, თქვენ კი იმდენად უმადურები ხართ, ესეც კი არ გაკმაყოფილებთ”; ,,აბა, კაცებს გვიკრძალავთ ქალებზე წერას?”
მწერალ ქალს არ ჰქონდა ე.წ. „აგენტობის” შესაძლებლობა არც წინა საუკუნეთა სინამდვილეში და არც იმ თანამედროვე ლიბერალურ რეალობაში არა აქვს, თანასწორობის მითით რომ ასაზრდოებს მათ. მეტიც: ბოლო არ უჩანს წამოძახებას, დაყვედრებას, დანამუსებასა და დამადლებას. ქალი ოდენ მადლობელი უნდა იყოს იმ ყველაფრისათვის, რაც აქვს; დიახ, მადლობელი უნდა იყოს, თუკი კაცი წყალობას მოიღებს და დაწერს მასზე; მადლობელი უნდა იყოს, რომ მწერალი მამაკაცები ქალებს „აძლიერებენ“.
,,რატომ გვიშლით ქალებზე წერას?” საქმე ისაა, რომ არავინ უკრძალავს კაცს ქალის შესახებ წერას. ეს სულ სხვა შემთხვევაა. ერთი რამაა მთავარი მთელ ამ დავიდარაბაში: ეს არაა იმ კონკრეტული მწერალი მამაკაცების ორიგინალური მხატვრული ტექსტები, მათი ფანტაზიის ნაყოფი, მათივე ინიციატივით დაწერილი. დამქირავებლისაგან, დამკვეთისაგან მკაფიოდ განსაზღვრული მიზნის მისაღწევად შექმნილი კრებულია, კონკრეტული სამიზნე აუდიტორიისათვის განკუთვნილი, რეალურ ამბებზე დაფუძნებული (!) და, შესაბამისად, მეტისმეტად სპეციფიკურიც. ამ შემთხვევაში, არაფერ შუაშია ის, რომ კაც მწერალს ,,ხმა არ ამოეღება” ქალის პრობლემებზე მსჯელობისას. სულ სხვა რამეს უნდა გაესვას ხაზი: საქმე ეხება ქალის სხეულს, მდედრობითი სქესის წარმომადგენელთა ყოფა-ცხოვრების ბიოლოგიურ, ფიზიოლოგიურ და სოციალურ ასპექტებს, მათ გამოცდილებას ამ პატრიარქალურ სინამდვილეში.
ფიზიკურად შეუძლებელია, კაცმა იგრძნოს, რას გრძნობს ქალი მენსტრუაციისას, ლაქტაციისას და ორსულობისას. ეს სრულიად წარმოუდგენელი რამაა. შეუძლებელია, კაცმა აღწეროს, რას განიცდის ქალი, როცა ბავშვობიდანვე ასწავლიან, რომ მენსტრუალური ციკლი მისი სიბინძურისა და სიბილწის ნიშანია; რომ უნდა დამალოს ეს ბიოლოგიური, სრულიად ბუნებრივი ფენომენი, რცხვენოდეს ამის გამო და ა.შ.. შეუძლებელია, კაცმა ქალზე უკეთ იცოდეს, რას გრძნობს ქალი, როცა სხეულის არასასურველი ფორმის, სხეულის რომელიმე ნაწილზე ამოსული თმის, თუ ცუდად გაპარსული ფეხის გამო ჩაღდება მისი ბულინგი.
აბსოლუტურად იგივე რამ მოხდებოდა, თუკი რამდენიმე ქალი დაწერდა იმაზე, როგორია ბიჭების სოციალიზაციის პროცესი; როგორია მათი მომწიფების ხანა; რა ხდება მათ სხეულში და როგორ ეგუებიან ფიზიოლოგიურ-ბიოლოგიურ ცვლილებებს; რა დაღს ასვამს ,,ქუჩის სკოლა”; როგორ რიყავენ ყველა სივრციდან, თუკი მასკულინობის დამკვიდრებულ სტანდარტს არ აკმაყოფილებენ და ა.შ..
ნამდვილად არსებობს შემთხვევები, როცა ავტორის სქესს აქვს უაღრესად დიდი მნიშვნელობა და ეს სწორედ ასეთი შემთხვევაა. შეუძლებელია, ცხოვრობდე ამ გარემოში, ხედავდე ყოველივე ამას და ვერ გაიაზრო ეს მთავარი რამ.
ქალი ახლა (ისევე, როგორც წინა საუკუნეებში) კაცის მზერის ტყვეობაშია; წართმეული აქვს სხეულებრივი ავტონომია, „აგენტობა“ და კვლავ და კვლავ მამაკაცის სამზერ ობიექტად გვევლინება. „ლურჯწინდების“ ეპოქაში გალიაში ისხდნენ, ჩვენს რეალობაში კი ოქროცურვილ გალიაში არიან გამომწყვდეულნი. მეტიც: ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, არათუ არ დაინტერესდნენ მათი თვალთახედვით, გამოცდილებით, ტრავმებითა და აღქმით (როცა სწორედ ამას ეხებოდა პროექტი), არამედ ისევ და ისევ კაცის თვალით დანახული ქალი გვაჩვენეს. კიდევ უფრო ცხადი გახდება ყველაფერი, თუკი გავიხსენებთ, რომ ეს კრებული რეალურ ამბებზეა დაფუძნებული და რეალური ქალების წარსულსა და გამოცდილებას აირეკლავს. ვერავინ დაწერდა ამის შესახებ ქალზე უკეთ.
ყოველივე ამის ფონზე, მართებული იქნება უილიამ ფოლკნერის რომანის, „ხმაურისა და მძვინვარების“, გახსენება. ეს წიგნი მოდერნისტული ლიტერატურის თვალსაჩინო შედევრადაა აღიარებული. ნაწარმოებში „გვესმის“ სამი კაცის ხმა; ვკითხულობთ მათს ვრცელ შინაგან მონოლოგებსა და სოლილოკვიებს; წარმოდგენა გვექმნება მათ შესახებ; ვიცით მათი ტრავმები, ტკივილები, წარსული, ვნებები, მისწრაფებები; ვხედავთ ამ სამი მამაკაცის თვალით დანახულ კედი კომპსონს, რომელსაც ავტორმა არ მისცა შინაგანი მონოლოგის წამოწყების საშუალება. კედი რომანის ბოლომდე დარჩა მამაკაცთა მზერისა და ხმის ტყვეობაში; ვერ გასცდა მათი ცნობიერების შემზღუდველ და შემბოჭველ მიჯნას; ვერ გავიგეთ, თავად როგორ აღიქვამდა საკუთარ თავს, გარემომცველ სამყაროს, სხვა ადამიანებს, ძმებს, მშობლებს, საყვარელს, ქალიშვილს; როგორი იყო მისი ცნობიერება, თვალთახედვა. ვერ იქცა აღმქმელ, შემმეცნებელ სუბიექტად. ფინალამდე ობიექტი იყო. ასეთია ბენჯის გონებაში სამარადისოდ ჩაბეჭდილი კედის ხატება: ძმის მფარველი, ქომაგი, უცოდველი, უმანკო გოგონა, რომელიც მუდამ ესარჩლებოდა ჩაგრულს. კვენტინისათვის ინცესტური ვნების, ხორციელი ჟინის, სისხლის აღრევის, ცოდვილი კავშირის ნაყოფის შობის, სინდისის ქენჯნის, სინანულის, დამღუპველი, საბედისწერო გრძნობისა და აკრძალული, ფატალური ლტოლვის განსახიერებაა. ჯეისონის თვალით დანახული კედი ერთი ზნედაცემული, გახრწნილი, გადაგვარებული ქალია, ოჯახის შემარცხვენელი („ამძუვნებული ძუკნა“, როგორც თავად უწოდებს ხშირად), რომელიც აჰყვა ვნებას, „ქალისთვის უღირსი და შეუფერებელი“ საქციელი ჩაიდინა და ამიტომაც, არ იმსახურებს დანდობას. სამი მამაკაცის ერთმანეთისაგან განსხვავებული (მაგრამ მაინც ანდროცენტრული) ცნობიერება „აკოწიწებს“ კედის ხატებას. ეს ხატება წაბილწული, გამრუდებული, დამახინჯებული, შებღალულია მათი პერსპექტივით, მათი ხედვით. მკითხველი ვერასოდეს გაიგებს, თვით კედის როგორ წარმოესახებოდა საკუთარი ხატება. ისევ და ისევ კაცია ცენტრში.
ქალის ხმა, მზერა, პერსპექტივა, მსოფლმხედველობა და გამოცდილება ამ რომანშიც და შვიდი ავტორისაგან დაწერილ იმ წიგნშიც ჩაიკარგა მამაკაცების მზერასა და ხმაში, ისე, როგორც გაუჩინარებული პერსეფონეს ხმა ჩაიკარგა პატრიარქალური მითოლოგიის ლაბირინთებში.
