ცნობილი ამერიკელი მწერალი ფილიპ როთი საქართველოშიც დაფასებული ავტორია. ქართულ ენაზე ნათარგმნია მისი 3 რომანი.
გაეცანით ფრაგმენტებს ჟურნალ The Paris Review-ს 1983-84 წლებში მწერალთან ჩაწერილი ინტერვიუებიდან, სადაც ის წერის პროცესზე, მწერლობაზე და მწერლისთვის გარემოს მნიშვნელობაზე საუბრობს:
როგორ იწყებთ ახალ წიგნზე მუშაობას?
წიგნის დაწყება უსიამოვნო პროცესია. ამ დროს საერთოდ არ მაქვს წარმოდგენა პერსონაჟსა და დილემაზე. დილემის წინაშე მყოფი პერსონაჟი კი ის არის, რითაც წერა უნდა დავიწყო. თემის არცოდნაზე უფრო მძიმე იმის არცოდნაა, როგორ მიუდგე მას, რადგან საბოლოო ჯამში ეგ ყველაფრის განმსაზღვრელია.
ვბეჭდავ საწყის გვერდებს და საშინელება გამოდის, გაუცნობიერებლად ის ჩემი წინა წიგნების პაროდიას ემსგავსება, მიუხედავად დიდი სურვილისა, რომ მათგან გადავუხვიო.
მჭირდება რაღაც, რაც წიგნის ცენტრამდე ჩამიყვანს, მაგნიტი, რომელიც ყველაფერს თავისკენ მიიზიდავს – აი, ამას ვესწრაფვი პირველ თვეებში, როდესაც რაღაც ახალს ვწერ. ხშირად ასი ან მეტი გვერდის დაწერა მიწევს, სანამ არ შეიკვრება აბზაცი, რომელიც ცოცხალია. კარგი, ვეუბნები საკუთარ თავს, ეს დასაწყისია – აქედან დაიწყე; ეს წიგნის პირველი თავია. პირველი ექვსი თვის ნამუშევარს ვუბრუნდები და წითლად ვნიშნავ ცოცხალ აბზაცს, წინადადებას, ზოგჯერ მხოლოდ ფრაზას და შემდეგ ამ ყველაფერს ერთ გვერდზე გადმოვბეჭდავ.
როგორც წესი, ერთ გვერდზე მეტი არ გამოდის. თუ გამიმართლა, ეს პირველი გვერდის დასაწყისია. ვცდილობ, გამოვცოცხლდე, რათა ტონი განვსაზღვრო. საშინელი დასაწყისის შემდეგ იწყება წესების გარეშე თამაშის თვეები. ხოლო შემდეგ დგება კრიზისი, საკუთარ ნამუშევართან დაპირისპირება და წიგნის შეზიზღება.
სანამ დაიწყებთ, წიგნის რა ნაწილი გაქვთ გონებაში?
ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი თავიდან გონებაში საერთოდ არ მაქვს. პრობლემების გადაწყვეტის გზებს კი არ ვგულისხმობ, არამედ თავად პრობლემებს. როცა იწყებ, ეძებ იმას, რაც წინააღმდეგობას გაგიწევს, ეძებ სირთულეს. ზოგჯერ დასაწყისში ბუნდოვანება იჩენს თავს არა იმიტომ, რომ წერა რთულია, არამედ იმიტომ, რომ ის საკმარისად რთული არ არის. სიმსუბუქე შეიძლება იმის ნიშანი იყოს, რომ არაფერიც არ ხდება. ეს სიმსუბუქე სინამდვილეში ჩემთვის შეიძლება იყოს ნიშანი, რომ უნდა გავჩერდე. წინადადებიდან წინადადებამდე გაურკვევლობაში ყოფნა კი მარწმუნებს, რომ წერა უნდა განვაგრძო.
აუცილებელია, რომ დასაწყისი გქონდეთ? ოდესმე დასასრულით დაიწყებდით?
მე დასასრულით ვიწყებ. ჩემმა პირველმა გვერდმა ერთ წელიწადში შეიძლება, მეორასე გვერდზე გადაინაცვლოს, თუ მანამდე არ წაიშლება.
რა ემართება იმ ასზე მეტ მორჩენილ გვერდს? ინახავთ?
ზოგადად მირჩევნია, ის ფურცლები აღარასდროს ვნახო.
დღის რომელ კონკრეტულ მონაკვეთში მუშაობთ განსაკუთრებით კარგად?
მთელი დღე ვმუშაობ, დილით თუ ნაშუადღევს. თუ ორი ან სამი წელი ასე ვაგრძელებ, ბოლოს უკვე წიგნიც მაქვს.
თქვენი აზრით, სხვა მწერლებიც ასე დიდხანს მუშაობენ?
მწერლებს სამუშაო ჩვევების შესახებ არ ვეკითხები. მართლა არ მაინტერესებს. ჯოის კეროლ ოუტსი სადღაც ამბობს, როდესაც მწერლები ერთმანეთს ეკითხებიან – რა დროს იწყებენ მუშაობას, როდის ამთავრებენ და რა დროს ანდომებენ ლანჩს – სინამდვილეში ისინი იმის გარკვევას ცდილობენ – ისიც ჩემსავით გიჟია თუ არაო. მე არ მჭირდება ამ კითხვაზე პასუხი.
სამუშაო პროცესში ნამუშევარს ვინმეს უზიარებთ?
ეს უფრო გამოსადეგია, როცა საქმე შეცდომებს ეხება, რათა მომწიფდნენ და სწორ დროს დასკდნენ. მე წერის პროცესში თავს სრულ ოპონირებას ვუწევ. შექება უმნიშვნელოა, როცა ვიცი, რომ რაღაც სანახევროდ დასრულებულიც კი არ არის. ვერავინ ხედავს რას ვაკეთებ, სანამ არ დავრწმუნდები, რომ უფრო შორს ვეღარ წავალ და სანამ არ დავიჯერებ, რომ დავასრულე.
ფიქრობ თუ არა წერის დროს როთის მკითხველზე?
არა. ზოგჯერ ანტი-როთ მკითხველზე ვფიქრობ – „როგორ შეეზიზღება ეს!“ – შეიძლება ეს სწორედ ისეთი გამხნევება იყოს, რომელიც მჭირდება.
როგორი ურთიერთმიმართებაა ფსიქოანალიზის თქვენეულ გამოცდილებასა და ფსიქოანალიზის, როგორც ლიტერატურული ხრიკის გამოყენებას შორის?
ანალიზის გარეშე ვერ დავწერდი „პორტნოის სინდრომს“ ან „ჩემს მამაკაცურ ცხოვრებას“, არც „მკერდი“ იქნებოდა ისეთი, როგორიც არის. მეც არ დავემსაგვსებოდი საკუთარ თავს. ფსიქოანალიზი ჩემთვის, როგორც მწერლისთვის უფრო გამოსადეგია, ვიდრე როგორც ნევროზით დაავადებულისთვის, თუმცა მათ შორის დიდი სხვაობა შეიძლება არც იყოს. ეს არის გამოცდილება, რომელიც ათობით ათას თავგზააბნეულ ადამიანს გავუზიარე, და ისეთი შთამბეჭდავი პირადი გამოცდილება – რომელიც მწერალს თავის თაობასთან, თავის კლასთან, თავის დროსთან აკავშირებს, მისთვის უაღრესად მნიშვნელოვანია. შემდგომ ამ გამოცდილების გადმოცემით ავტორს შეუძლია მას იმდენად გაემიჯნოს, რომ წერისას ამ გამოცდილების ობიექტურად, შემოქმედებითად შესწავლა შეძლოს. შენ უნდა გახდე შენი ექიმის ექიმი, თუნდაც მხოლოდ პაციენტობაზე წერდე, რაც ნაწილობრივ ნამდვილად იყო „ჩემი მამაკაცური ცხოვრების“ თემა {…}.
თქვენ მეკითხებით ცხოვრებისა და ხელოვნების ურთიერთმიმართებაზე? ჩემს ფსიქოანალიზს დაახლოებით 800 საათი დასჭირდა, „პორტნოის სინდრომის“ წაკითხვას კი – დაახლოებით 8 საათი სჭირდება. ცხოვრება ხანგრძლივია, ხელოვნება კი – უფრო მოკლე.
კეპეშისა და ცუკერმანის მსგავსად სხვა წიგნებში რატომ არ იყენებ პორტნოის პერსონაჟს?
პორტნოი ჩემს სხვა წიგნებშიც არის – „ჩვენს ბანდასა“ და „დიდ ამერიკულ რომანში“. პორტნოი ჩემთვის პერსონაჟი არ ყოფილა, იგი აფეთქებაა და ეს აფეთქება „პორტნოის სინდრომის“ შემდეგაც არ დამისრულებია. პირველი, რაც „პორტნოის სინდრომის“ შემდეგ დავწერე, იყო ვრცელი მოთხრობა სახელად „On the Air“, რომელიც ჟურნალ American Review-ში გამოქვეყნდა.
ცოტა ხნის წინ აქ ჯონ აპდაიკი იყო. ერთ ღამეს, როდესაც ერთად ვვახშმობდით მკითხა – „როგორ მოხდა, რომ ეს მოთხრობა ხელმეორედ არ დაბეჭდე?“ – ძალიან საზიზღრობაა-მეთქი ვუპასუხე. ჯონმა გაიცინა. მითხრა, მართლაც გულისამრევი ამბავიაო. მართლა არ ვიცოდი, რაზე ვფიქრობდი, როცა ამას ვწერდი-მეთქი, ვუპასუხე. და ეს იყო სიმართლის ის დოზა, რომლის ცოდნაც არ მინდოდა. იდეა, რომელიც არ მინდოდა, მცოდნოდა. თუმცა, ამავდროულად ვიცოდი.
ჩავიხედე არსენალში, კიდევ ერთი დინამიტი ვიპოვე და გავიფიქრე, „მოუკიდე პატრუქს და ვნახოთ, რა მოხდება“. მე უფრო საკუთარი თავის აფეთქებას ვცდილობდი. ამ ფენომენს სტუდენტები ლიტერატურის შემსწავლელი კურსების მეშვეობით იცნობენ, როდესაც მწერალი საკუთარ სტილს იცვლის. ეს იყო დიდი, ძველი კეთილგანწყობებისა და აკრძალვების აფეთქება, როგორც ლიტერატურულის, ისე პერსონალურის. ვფიქრობ, „პორტნოის სინდრომმა“ სწორედ ამიტომ განარისხა ბევრი ებრაელი. მიზეზი ის არ ყოფილა, რომ თითქოს მანამდე არ გაეგოთ, რომ ბავშვები მასტურბირებდნენ, ან ის, რომ ებრაულ ოჯახებშიც ჩხუბობდნენ. უფრო ის იყო, რომ მათ აღარ შეეძლოთ ეკონტროლებინათ ჩემნაირი ადამიანი, მთელი ჩემი პატივსაცემი გარემოცვითა და განათლებით, მთელი ჩემი სერიოზულობით. რაღაც რიგიანად ვერ მოხდა. ბოლოს და ბოლოს მე ები ჰოფმანი ან ლენი ბრიუსი, გახლდით ლექტორი, რომლის ტექსტებიც ჟურნალ Commentary-ში იბეჭდებოდა. მაგრამ ამავე დროს იმასაც ვხვდებოდი, რის მიმართაც სერიოზული დამოკიდებულება მქონდა, ამდენად სერიოზულ მიდგომას არ საჭიროებდა. როგორც ცუკერმანი შეახსენებს აპელს, „სერიოზულობა შეიძლება ისეთივე სულელური იყოს, როგორც სხვა ყველაფერი“.
წერის დროს რამდენად გაცნობიერებულად გადაგყავთ თხრობა მესამედან პირველ პირში?
ცნობიერად ან არაცნობიერად არა, ეს გადასვლა სპონტანურად ხდება.
როგორია, წერდე მესამე პირში, როდესაც ის პირველ პირს ვერ ეწყობა?
როგორია, როდესაც მიკროსკოპში იხედები და ფოკუსის გასწორებას ცდილობ? ყველაფერი იმაზეა დამოკიდებული, რამდენად ახლოდან გინდა შეუიარაღებელ თვალთან შიშველი ობიექტის მიტანა. და Vice versa. დამოკიდებულია იმაზე, რისი გადიდება გინდა და რა მასშტაბით.
წერის დროს აკონტროლებ თავს, რომ [პერსონაჟის] ნათქვამსა და მოთხრობილს შორის განსხვავება შესამჩნევი იყოს?
თავს არ „ვაკონტროლებ“. მე ბუნებრივ შესაძლებლობებს ვიყენებ. არ არსებობს აუცილებელი ბალანსი პერსონაჟისა და მთხრობლის ნათქვამს შორის. იმას ირჩევ, რაც ცოცხალია. ერთმა მწერალმა შეიძლება თხრობას 2 000 გვერდი დაუთმოს, დიალოგს კი – 6 ხაზი, სხვამ კი – 2 გვერდი დიალოგს დაუთმოს და 6 ხაზი – თხრობას.
გადაგიკეთებია თუ არა დიალოგის მსუყე დოზა თხრობად, ან პირიქით?
ცხადია. The Ghost Writer-ში ასე მოვიქეცი ანა ფრანკის სექციაზე მუშაობისას. სწორი გზის პოვნა გამიჭირდა. როცა წერა დავიწყე მესამე პირში, როგორღაც პატივისცემას ვგრძნობდი წიგნის მიმართ. ამაღლებულ, ელეგიურ ტონს მივმართე, როდესაც ანა ფრანკის გადარჩენისა და ამერიკაში ჩამოსვლის ამბავს ვყვებოდი. არ ვიცოდი, საით მივდიოდი. ასე რომ, იმ მიდგომით დავიწყე, როგორც წმინდანის ცხოვრებაზე წერას უნდა მიუდგე. ეს ტონი ჰაგიოგრაფიას შეეფერებოდა. იმის ნაცვლად, რომ ანა ფრანკს ჩემს ტექსტში ახალი მნიშვნელობა შეეძინა, ვცდილობდი, ის მზა ემოციები გამომეყენებინა, რომლებიც ყველას უნდა ჰქონოდა ანა ფრანკის მიმართ. ამას კარგი მსახიობებიც კი აკეთებენ ხოლმე პიესის პირველ რეპეტიციებზე – ისწრაფვიან წარმოდგენის საყოველთაოდ მიღებული ფორმისკენ, ებღაუჭებიან კლიშეს და მოუთმენლად ელიან რაღაც ავთენტურს, რომელიც თავის ადგილს დაიკავებს.
როცა უკან ვიხედები, ჩემი სირთულეები უფრო უჩვეულოდ გამოიყურებიან, რადგან რის წინააღმდეგაც ცუკერმანი იბრძოდა, ფაქტობრივად მე თავს ვერ ვარიდებდი – ოფიციალურად ავტორიზებულ და გამამხნევებელ ლეგენდას […].
როგორ ფიქრობთ, როგორც მწერალმა როგორი გავლენა მოახდინეთ გარემოზე, კულტურაზე?
არანაირი. ჩემს კოლეჯის დროინდელ გეგმას რომ მივყოლოდი და იურისტი გამოვსულიყავი, არ ვიცი, ამას კულტურისთვის რა მნიშვნელობა ექნებოდა.
ამას სიხარულით ამბობთ თუ გულისწყრომით?
ეს ფაქტია. ამ უზარმაზარ კომერციულ საზოგადოებაში, რომელიც გამოხატვის სრულ თავისუფლებას ითხოვს, კულტურა მამოძრავებელია. ახლახან პირველმა ამერიკელმა რომანისტმა კონგრესის ოქროს მედალი მიიღო „ერის წინაშე გაღებული ღვაწლის გამო“, ლუის ლამურმა. ჯილდო პრეზიდენტმა თეთრ სახლში გადასცა. მსოფლიოში ერთადერთი სახელმწიფო, რომელშიც ასეთი მწერალი ხელისუფლებისგან უმაღლეს ჯილდოს მიიღებდა, ტოტალიტარული საბჭოთა კავშირია, თუმცა ყველა კულტურას რეჟიმის დიქტატი მართავს.
საბედნიეროდ, ჩვენ ამერიკაში რეიგანისა და პლატონის რესპუბლიკაში ვცხოვრობთ და მათ სულელურ მედალს თუ არ ჩავთვლით, კულტურა სრულიად იგნორირებულია. და ეს გაცილებით უკეთესია. სანამ მაღალ ეშელონებში ლუის ლამურსადმი პატივის მიგებით იქნებიან დაკავებული და სხვა სადარდებელი არ ექნებათ, ყველაფერი კარგად იქნება.
როცა პირველად ჩეხოსლოვაკიაში მოვხვდი, გავიფიქრე, რომ ვმუშაობ საზოგადოებაში, სადაც მწერლისთვის ყველაფერი დასაშვებია და არაფერს არ აქვს მნიშვნელობა, მაშინ როდესაც ჩეხ მწერლებს, რომლებსაც პრაღაში შევხვდი, არაფერი ეპატიებათ და ყველაფერს მნიშვნელობა აქვს. ამით იმის თქმა არ მინდა, რომ მათთვის ადგილის გაცვლა მინდა. არ შემშურებია იმის, როგორ დევნიან მათ და როგორ ზრდის ეს მათ სოციალურ როლს. არც მათი, ერთი შეხედვით, უფრო ღირებული და სერიოზული თემების შემშურებია. ცალკე საკითხია დასავლეთში იმ თემების ტრივიალურად მიჩნევა, რომლებსაც აღმოსავლეთში მომაკვდინებელი სერიოზულობით უყურებენ; რაც დიდ შემოქმედებით ორიგინალურობას მოითხოვს, რომ საინტერესო ფიქციად აქციო. დასაფასებელი საქმეა – დაწერო სერიოზული წიგნი, რომელიც საკუთარ სერიოზულობაზე არ მიგითითებს რიტორიკული მინიშნებებით ან სერიოზულობასთან ასოცირებული თემატური სიმძიმით. სათანადოდ რომ წარმოაჩინო შინაგანი სიმძიმე, რომელიც არ არის ზედაპირულად შოკისმომგვრელი და შემაძრწუნებლად საშინელი, რომელიც არ იწვევს საყოველთაო თანაგრძნობას, რომელიც არ ვითარდება ფართო ისტორიულ ხანაში, ან მეოცე საუკუნის ყველაზე მტანჯველ პერიოდში – ეს ძალიან დიდი პასუხისმგებლობაა იმ მწერლისთვის, რომლისთვისაც ყველაფერი დასაშვებია და არაფერს აქვს მნიშვნელობა.
ახლახან მოვუსმინე ინგლისურ ტელეარხზე კრიტიკოს ჯორჯ სტაინერს, ის კიცხავდა თანამედროვე დასავლურ ლიტერატურას, როგორც სრულიად უღირსსა და უხარისხოს. მისი თქმით, ადამიანის სულის დიდებული არტეფაქტები, შედევრები, მხოლოდ ჩეხოსლოვაკიის მსგავსად, შეიძლება იმ ადამიანებისგან აღმოცენდეს, რომლებსაც რეჟიმებმა სული დაუსახიჩრეს. ნეტავ, მაშინ იმ ჩემს ნაცნობ მწერლებს ჩეხოსლოვაკიიდან ასე რატომ ეზიზღებათ ის რეჟიმი და ასეთი გზნებით რატომ ნატრობენ მის აღგვას პირისაგან მიწისა. სტაინერის მსგავსად რატომ არ ესმით, რომ ეს მათი შანსია, იყვნენ დიდებულნი. ზოგჯერ კოლოსალური ძალის მქონე ერთი ან ორი მწერალი სასწაულებრივად ახერხებს, რომ გადარჩეს, მიზანში სისტემას იღებს და საკუთარი დევნისგან მაღალ ხელოვნებას ქმნის. თუმცა მათ უმეტესობას, რომელიც ტოტალიტარულ სახელმწიფოებში არიან გამოკეტილნი, როგორც მწერლებს, სისტემა ანადგურებს. ეგ სისტემა შედევრებს არ ქმნის; იწვევს კორონარულ დაავადებებს, წყლულსა და ასთმას, ქმნის ალკოჰოლიკებს, აყალიბებს დეპრესიას, სიმწარეს, სასოწარკვეთასა და შეშლილობას. ეს მწერლები ინტელექტუალურად დაჩაჩანაკებული, სულიერად დემორალიზებული, ფიზიკურად დაავადებული და კულტურულად გაბეზრებული არიან. მათ ხშირად აჩუმებენ. მათი საუკეთესო ნაწილის 90% ვერ ახერხებს საკუთარი შესაძლებლობების მაქსიმუმის გამოვლენას მხოლოდ და მხოლოდ სისტემის გამო. ის მწერლები, რომლებსაც ეს სისტემა ასაზრდოებს, პარტიის მიმართ ლოიალური არიან. როცა ასეთი სისტემა ორ ან სამ თაობას მართავს, ოცი, ოცდაათი ან ორმოცი წელი უმოწყალოდ დევნის მწერლების საზოგადოებას – ფესვს იდგამს შეპყრობილობა, ბლაგვდება ენა, ურთიერთობა შიმშილისგან სულის ღაფვას იწყებს და თითქმის შეუძლებელი ხდება ეროვნული ლიტერატურის არსებობა, მისი გამრავალფეროვნება, გაორიგინალურება, სიხალასე (რაც ძალიან განსხვავდება სისასტიკეს გადარჩენილი ერთეულების ძლიერი ხმისგან). ლიტერატურა, რომელსაც, საუბედუროდ, დიდხანს უწევდა მიწიქვეშეთში იზოლირება, გარდაუვლად გახდება პროვინციული, მოძველებული, ნაივურიც კი, მიუხედავად იმ მძიმე გამოცდილებისა, რომელიც შთაგონების წყარო იყო. შედარებისთვის, აქ ჩვენს ნამუშევრებს არ აკლიათ ავთენტურობა, რადგან ტოტალიტარული მთავრობისგან შევიწროებას არ განვიცდით.
ჯორჯ სტაინერის გარდა, არ ვიცნობ ისეთ დასავლელ მწერალს, რომელიც ასე მასშტაბურად და სენტიმენტურად ვერ ერკვეოდეს ადამიანების ტანჯვასა და „შედევრებში“, რომ რკინის ფარდიდან დაბრუნებული საკუთარ თავს ნაკლებად ღირებულად მიიჩნევდეს, რადგან არ მოსწევია პაექრობა ასეთ გაუბედურებულ ლიტერატურულ და ინტელექტუალურ გარემოში.
თუ არჩევანი, ერთი მხრივ, ლუის ლამურსა (ჩვენს ლიტერატურულ თავისუფლებას, ჩვენს სრულფასოვან, ხალას ეროვნულ ლიტერატურას) და, მეორე მხრივ, სოლჟენიცინს (იმ კულტურულ გაუდაბურებასა და დამანგრეველ ზეწოლას) შორის უნდა გავაკეთო, მაშინ ლამურს ავირჩევ.
მაგრამ ამერიკაში უძლურად არ გრძნობთ თავს?
რომანების წერა ძალაუფლებამდე მისასვლელი გზა არ არის. არ მჯერა, რომ ჩემს საზოგადოებაში რომანები რამეს მნიშვნელოვნად ცვლიდეს, გარდა იმ ერთი მუჭა ხალხისა, რომლებსაც მწერლები ჰქვიათ, რომელთა რომანებიც, რა თქმა უნდა, სხვა მწერლების ნამუშევრების სერიოზულ გავლენას განიცდიან. ჩვეულებრივ მკითხველზე მსგავს გავლენას ვერ ვამჩნევ, არც მაქვს ასეთი მოლოდინი.
მაშინ რას აკეთებენ რომანები?
ჩვეულებრივი მკითხველისთვის? რომანები მკითხველს საკითხავით ამარაგებენ. საუკეთესო მწერლებს კითხვის პროცესში ცვლილებები შეაქვთ. რომანის კითხვა ღრმა და განსაკუთრებული სიამოვნების წყაროა, ამაღელვებელი და იდუმალი აქტივობა, რომელსაც სექსზე მეტი მორალური ან პოლიტიკური გამართლება არ სჭირდება.
სხვა შემდგომი ეფექტი არ არსებობს?
თქვენ მკითხეთ, შეცვალა თუ არა კულტურაში რამე ჩემმა შემოქმედებამ და ჩემი პასუხია – არა. ცხადია, გარკვეული სკანდალები იყო, მაგრამ ადამიანებს მუდამ რაღაც აღაშფოთებთ ხოლმე. მათთვის ცხოვრება ესაა. ეს საერთოდ არაფერს ნიშნავს. თუ მკითხავთ – მინდა თუ არა ჩემმა შემოქმედებამ რამე შეცვალოს კულტურაში – პასუხი მაინც უარყოფით იქნება. მე მინდა, რომ კითხვის დროს ჩემი მკითხველის გონება მოვიცვა, ისე შევიპყრო, როგორც ამას სხვა მკითხველები ვერ აკეთებენ. შემდეგ დაე დაუბრუნდნენ უწინდელ ყოფას, სამყაროს, სადაც ყველა ცვლილებებისთვის, დაყოლიებისთვის, ცდუნებისთვის, კონტროლის მოპოვებისთვის მუშაობს. საუკეთესო მკითხველი ფიქციასთან სწორედ ამ ხმაურისგან თავის გასათავისუფლებად მოდის, რომ მასში ჩაკარგოს ის ცნობიერება, რომელიც მთლიანად განპირობებული და შემოსაზღვრულია იმით, რაც არ არის ფიქცია. ეს ისეთი რამეა, რასაც წიგნებზე შეყვარებული ბავშვი მაშინვე მიხვდება, მიუხედავად იმისა, რომ ეს იდეა კითხვის მნიშვნელობაზე ბავშვური საერთოდაც არ გახლავთ.
