ელენა ფერანტეს „მარტოობის დღეები“ ზუსტად ერთ ღამეში წავიკითხე. რაღაცნაირად ავყევი ტექსტის გიჟურ, თავბრუდამხვევ, ქანცისგამცლელ რიტმს და როცა წიგნიდან თავი მაღლა ავწიე, უკვე კარგა მოღონიერებული დღე მიყურებდა ფანჯარაში.
არადა, თითქოს მამაკაცების საკითხავი არ არის რომანი, რომელიც ქმრისაგან მიტოვებული შუა ხნის ასაკის ქალის ისტერიკაზე გვიყვება, ამ მიტოვებული პერსონაჟის პირითვე და, რაც მთავარია, მართლაც ისეთი ისტერიული ენითა და ქარიშხალივით ამოვარდნილი რიტმით, რისი გაძლებაც, ფეხდაფეხ მიყოლა და გააზრებაც ძალიან ჭირს და, განსაკუთრებით – სწორედ ორმოცს გადაცილებული, გვარიანად ცხოვრებამობეზრებული მამაკაცისათვის.
ამიტომაც გასაკვირია ის პოპულარობა, რაც მსოფლიოში ფერანტეს ამ გახმაურებულმა რომანმა მოიპოვა.
„მარტოობის დღეები“ იმ ავტორის მეორე რომანია, რომლის ნამდვილი ვინაობაც დღემდე არავინ იცის.
ელენა ფერანტე მისი ფსევდონიმია.
ერთადერთი, რაც ამ მწერლის შესახებ გაგვიგია, არის ის, რომ 1943 წელს, ნეაპოლში დაიბადა და გაიზარდა. მიღებული აქვს უმაღლესი ფილოლოგიური განათლება. უსაყვარლეს მწერლად ელზა მორანტეს ასახელებს და შესაძლებელია, აქედანვე მოდიოდეს მისი ფსევდონიმიც.
არსებობს რამდენიმე ვერსია, ვინ დგას რეალურად ამ ფსევდონიმის უკან:
ბევრი მიიჩნევს, რომ ეს არის ცოლ-ქმარი სანდრო ფერი და სანდრა ოცოლა, რომლებიც ხელმძღვანელობენ იმ იტალიურ გამომცემლობას -Edizioni e/o, სადაც დაისტამბა ელენა ფერანტეს თითქმის ყველა წიგნი.
სწორედ სანდრო და სანდრა ფერიებთან გამოქვეყნებულ ინტერვიუში, 2015 წელს ახსნა ელენა ფერანტემ ის, თუ რატომ გადაწყვიტა, შემალულიყო ფსევდონიმში.
მისი თქმით: „წიგნებს არ სჭირდება არც ავტორის ფოტო გარეკანზე და არც სარეკლამო პრეზენტაციები. ისინი არსებობენ როგორც ავტონომიური ორგანიზმები, რომელთაც ვეღარაფერს სძენს ავტორის პიროვნება.“
ამის მიუხედავად, ეტყობა, მკითხველისათვის მაინც იმდენად მნიშვნელოვანია ავტორი, რომ დღემდე არ შეწყვეტილა ძიება და ვარაუდების გამოთქმა, თუ ვინ შეიძლება იყოს ელენა ფერანტე.
სანდრო და სანდრა ოეცეოლების ვერსიის გარდა, არსებობს სხვა ვარაუდებიც. ერთ-ერთის მიხედვით, ეს არის ცნობილი იტალიელი მთარგმნელი ანიტა რაია, რომელმაც, სახელი, ძირითადად, გერმანელი მწერლის, კრიტსა ვოლფის იტალური თარგმანების წყალობით მოიხვეჭა. ეს ვარაუდი გამოთქვა ჟურნალისტმა, კლაუდიო გატიმ, რომელმაც შეისწავლა გამომცელობის საგადასახადო დეკლარაციები, ავტორებისათვის გადახდილი ჰონორარები და გამოიტანა დასკვნა, რომ ელენა ფერანტეს ფსევდონიმის მიღმა სწორედ ანიტა რაია უნდა იდგეს.
საგულისხმოა, რომ დღემდე არც გამომცემლობასა და არც თვითონ ანიტა რაიას ამასთან დაკავშირებით არაფერი განუცხადებიათ.
არის კიდევ ერთი ვერსია, რომელიც ამტკიცებს, რომ ელენა ფერანტე არა ანიტა რაია, არამედ მისი ქმარი, დომენიკო სტარონეა.
არც ერთი ეს ვარაუდი საბოლოოდ დადასტურებული არ არის, მაგრამ ძალზე მნიშვნელოვანია ერთი გარემოება: საზოგადოებას მიაჩნია, რომ ელენა ფერანტეს ტექსტების ავტორი თავისუფლად შეიძლება იყოს როგორც ქალი, ასევე მამაკაცი.
და ეს, ჩემი აზრით, სულაც არ არის შემთხვევითი, რადგან ელენა ფერანტეს სახელით გამოქვეყნებულ ტექსტებში აშკარად იგრძნობა, რომ ამ ყველაფერს ქალი კი არა, ქალებში კარგად გარკვეული მამაკაცი უნდა წერდეს. ის, ვინც რეალურად კარგად იცნობს ქალის ფსიქიკასაც, ქალისა და მამაკაცის ურთიერთობის მთელ პრობლემატიკასაც, თითქოს ქალის პოზიციებიდან გველაპარაკება, მაგრამ პირადად მე არ მტოვებს განცდა, რომ არა ქალის სასარგებლოდ, არამედ მაინც მის წინააღმდეგ.
ცხადია, მესმის, რომ საკამათო აზრი გამოვთქვი, რადგან ელენა ფერანტე ის ავტორი არ არის, რომელიც ასე მარტივად დაგიდებს თავის დამოკიდებულებებს ხელისგულზე.
მასთან ტექსტზე უფრო მნიშვნელოვანია კონტექსტი, ისევე, როგორც ნამდვილ ვინაობაზე მნიშვნელოვანია ფსევდონიმი.
თორემ ლიტერატურა რომ „ქალურ“ და „მამაკაცურ“ საწყისებად არ იყოფა, ამის დასტურად თვითონ რომანის ქართულად მთარგმნელი ხათუნა ცხადაძეც კარგად გამოდგება, რომელსაც შეუძლია თანაბარი წარმატებით იყოს ქართველი უმბერტო ეკოცა და მელანია მაცუკოც, ანუ მის მიერ ქართულად თარგმნილ ტექსტებში ერთ შემთხვევაში ისევე მკაფიოდ იკითხებოდეს მამაკაცური ნარატივი, როგორ მკაფიოდაც შეიძლება, ისმოდეს ქალის ხმა მეორე შემთხვევაში.
ეს ნიჭისა და პროფესიონალიზმის საკითხია და აქაც სიამოვნებით გავიმეორებ იმას, რასაც ყოველთვის დიდი სიხარულით ვამბობ ხათუნა ცხადაძესთან დაკავშირებით:
მის თარგმნილ წიგნებში, პრაქტიკულად, ჩავარდნა არ გვხვდება. ეს არის თარგმანის ნამდვილი ვირტუოზი, რომელიც მუდამ ხელის აუკანკალებლად გაივლის ისეთი ურთულესი კონსტრუქციების ბეწვის ხიდზე, რომელთა ერთი ენიდან მეორეზე გადატანისას სხვა მთარგმნელი შეიძლებოდა თავისუფლად გადაჩეხილიყო უაზრობის ანდა ღვარჭნილობის უფსკრულში.
ხათუნა ცხადაძისათვის კი არ არსებობს არავითარი დაუძლეველი სიმაღლე, მშობლიურ ენაზე გამოუთქმელი არც ერთი მნიშვნელოვანი აზრი თუ ემოცია. ცხადია, სხვების დასაკნინებლად სრულიადაც არ ვამბობ, მაგრამ ხათუნა ცხადაძისნაირი მთარგმნელი სულ რამდენიმე თუა დღევანდელ ქართულ ლიტერატურაში და ესეც მინდა მაინც მკაფიოდ ითქვას, რადგან აქ ის კი არ არის საქმე, რომ დამხარისხებლის ფუნქცია ვიკისრე და ადამიანებს, პროფესიონალებს ხელაღებით ჩინ-მედლებს ვანიჭებ. საქმე ისაა, რომ დღევანდელი ქართული ლიტერატურული კრიტიკის ერთ-ერთი დიდი ნაკლი ყველასა და ყველაფრის ერთ ტონალობაში ქება და მოწონება მგონია, რითაც პრაქტიკულად აზრი ეკარგება კარგსაც და უკეთესსაც, ცუდსაც და უარესსაც, ირღვევა და ერთმანეთში ილუფხება საერთოდ ყველაფერი.
მეორე მხრივ, ისიც მესმის, რატომ არის საჭირო, ფრთხილი და მოზომილი იყო ვინმეს ქებისას. დარწმუნებული ვარ, ამით გაავებული ბევრი ადამიანი ლუპით დაუწყებს ჩხრეკას შექებულის ნამუშევარს და ვაი ქებულისა და მერე ვაი მაქებრის ბრალი, თუკი დაინტერესებულს სადმე რამე ჭკუაში არ დაუჯდა.
„კი, კარგია! – გეტყვის ნიშნისმოგებით, – „მაგრამ, იცი, იქ, ერთ სქოლიოში, ერთი მძიმე აკლდა!“
პროფესიულ პედანტიზმს ნამდვილად პატივსა ვცემ, მაგრამ იმ ადამიანებს სულაც არ მივეკუთვნები, რომლებიც დიდ და ბრწყინვალე ნამუშევარში მაინცდამაინც სქოლიოში გამორჩენილ ერთ მძიმეს, ავტორისა თუ მთარგმნელის მიერ დაშვებულ ერთადერთ შეცდომას ამჩნევენ, რომელიც, სხვათა შორის, შესაძლებელია, სულაც შეცდომა კი არა, მცოდნე, ტექსტში ან ავტორში ჩვენზე მეტად გარკვეული ადამიანის წაკითხვა იყოს.
მოკლედ, ეს ამხელა ტირადა ამ რეცენზიაში იმის სათქმელად დამჭირდა, რომ ხათუნა ცხადაძის ეს ტექსტიც, მისი თარგმნილი სხვა ნაწარმოების მსგავსად, ლუპით წავიკითხე და სქოლიოში გამორჩენილი ერთი მძიმეც კი ვერსად აღმოვაჩინე.
პირიქით, მთელი არსებით გამიტაცა ვირტუოზი ლიტერატორის შემოქმედებითმა მჩქეფარებამ და საბოლოოდ იმ ერთადერთ ადგილზეც კი დავეთანხმე, სადაც წავიბორძიკე.
ერთგან წერია:
„შპიონობდა“.
რა თქმა უნდა, უმალ მომჭრა ყური. ვიფიქრე, რა მოხდებოდა, ამის ნაცვლად „ჯაშუშობდა“ ანდა „უთვალთვალებდა“ რომ დაეწერა.
მე რომ მეთარგმნა, ალბათ, პირველს ვამჯობინებდი, მაგრამ ვერ გეტყვით, რომ ხათუნა ცხადაძეზე სწორი ვიქნებოდი.
რადგან: ამ ამბავს 40 წელს მიღწეული მიტოვებული ქალი გვიყვება, იტალიის ერთ-ერთ დიდ ქალაქში მცხოვრები და ალბათ მისგან უფრო ბუნებრივი სწორედ „შპიონობდას“ თქმაა, ვიდრე ოდნავ მოძველებული „ჯაშუშობდასი“ ანდა ლიტერატურული, მაგრამ შედარებით სტერილური „უთვალთვალებდასი“. გარდა ამისა, ჩემი აზრით, არც „ჯაშუშობდა“ და არც „უთვალთალებდა“ ცალ-ცალკე იმ ნიუანსებს ვერაფრით გადმოსცემს, რასაც ეს – ერთი შეხედვით, ბარბარიზმი თუ უფრო ლოკალური ჟარგონი – „შპიონობდა“.
არადა, მწერლობა სწორედ ნიუანსების გადმოცემის ხელოვნებაა. მით უმეტეს, თუკი ისეთ ავტორს თარგმნი, როგორიც ქვეტექსტების, ადამიანური წინააღმდეგობების გამოხატვის, გრძნობათა ამბივალენტურობის გადმოცემის დიდოსტატი ელენა ფერანტეა.
ბოლოს და ბოლოს, იმასაც კი ვერ გაარკვევ, ქალია თუ კაცი.
აღარაფერს ვამბობ იმაზე, რომ ელენა ფერანტესთან არასოდეს არის არც პერსონაჟი, არც განცდა, არც შთაბეჭდილება, არც აზრი და არც მთლიანად სიუჟეტი მკვეთრი შავ-თეთრი ფოტოგრაფია.
ეს არის ფერადოვნად მოციმციმე წინააღმდეგობათა წიგნი, სადაც ფერი ფერს კი არ ედება და იდღაბნება, არამედ შეუმჩნევლად, სრიალით, რბილად, ნახევარტონებითა და ელფერებით გადადის ერთმანეთში.
ეს არის ამბავი მიტოვებული შუახნის ქალისა, რომელიც თავის ეგოისტურ გაშმაგებაში მთელი წიგნის განმავლობაში დაეძებს პასუხს შეკითხვაზე: „რატომ მიმატოვეს?“
ხოლო იმის მიხედვით, თუ როგორ იქცევა, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ თვითონ პერსონაჟი ვერა, მაგრამ სახეზე ირონიულ ღიმილაკრული მკითხველი ძალიან კარგად ხვდება, რატომაც მიატოვეს და… ეს ირონია იმდენად მწარეა, რომ სწორედ ამის გამო მგონია ელენა ფერანტეს რომანი მამაკაცის, და არა ქალის, დაწერილი.
ასე დაუნდობლად ქალზე შური მხოლოდ მიტოვებულმა მამაკაცმა შეიძლება იძიოს…
დასაწყისიდანვე პერსონაჟზე პროექცია მამაკაცისაა და არა ქალისა, მიუხედავად იმისა, რომ ამბავს ქალი ჰყვება.
თან ჩემი ნათქვამის დასტურად და თან მთარგმნელის ოსტატობის ნიმუშად აქ სიამოვნებით დავიმოწმებ „მარტოობის დღეების“ დასაწყისს:
„აპრილის საღამო იყო, ქმარმა რომ გამომიცხადა, გტოვებო. ვახშმის შემდეგ მაგიდას ვალაგებდი. ბავშვები თავიანთ ოთახში იყვნენ, ჩხუბობდნენ, ძაღლი რადიატორთან თვლემდა და ხრუტუნებდა. არეული ვარო, ცუდი პერიოდი მაქვსო, დავიღალეო, მითხრა. ბედნიერი არ ვარო, ალბათ ლაჩარი ვარო, ესეც თქვა. დიდხანს ილაპარაკა ჩვენს თხუთმეტწლიან ქორწინებაზე, შვილებზე. ვერც შენ გისაყვედურებ რამეს და ვერც მათ, ვერაფერზე დავიჩივლებო. თავშეკავებული იყო, როგორც ყოველთვის, მაგრამ მარჯვენა ხელს ნერვიულად ამოძრავებდა და სახესაც უცნაურად მანჭავდა, პატარა ბავშვივით. რაღაც ხმა მესმისო, მიხსნიდა, არ მეშვება, თითქოს საითღაც მიბიძგებსო. ბოლოს დაასკვნა, ყველაფერი ჩემი ბრალიაო, ადგა და ფრთხილად გაიხურა კარი. გაქვავებული დავრჩი გასარეცხი თეფშებით სავსე ნიჟარასთან.“
ასე, პრაქტიკულად პირველივე აბზაცში, იხატება მთელი დრამა და ეს მწერლური მანერა რაღაცით კინოენას მოგვაგონებს. ყოველ შემთხვევაში, მე ისეთი შეგრძნება ამყვა კითხვის დაწყებისას, თითქოს, კი არ ვკითხულობდი, ჩაბნელებულ კინოდარბაზში ვიჯექი და კარგ იტალიურ სურათს ვუყურებდი, სულაც ფელინის „გზას“, რომელთანაც ელენა ფერანტეს ამ რომანის პათოსს არაერთი ნიუანსი ანათესავებს და ჩემთვის ეს ნათესაობა იმდენად ძვირფასია, რამდენადაც ვფიქრობ, რომ ფელინის „გზის“ მსგავსი შედევრი ძალზე ცოტა თუ გადაუღიათ მსოფლიო კინემატოგრაფში.
ცხადია, აქ გრძნობების გამოხატვის მანერათა იდენტურობას ვგულისხმობ და არა შინაარსობრივ ან იდეურ სიახლოვეს. შინაარსი, რომლის მოყოლასაც ნამდვილად არ ვაპირებ, სწორედაც უკიდურესად სწორხაზოვანია. მთავარი აქ სხვა რამ არის: გრძნობების ამბავი, უფრო სწორად ამბავი იმისა, როგორ მოიყოლებს ერთი განცდა მეორე განცდას და როგორ ქმნიან ეს განცდები ადამიანის ნამდვილ ისტორიას, ჩვენს ნამდვილ შინაგან კონდიციას, რომლის გადმოცემაც ელენა ფერანტეს ნიჭსა და ოსტატობას, ამ ყველაფრის თარგმნა კი ხათუნა ცხადაძის დიდ მთარგმნელობით დიაპაზონს საჭიროებს.
მიუხედავად იმისა, რომ ხათუნას აქამდე უმბერტო ეკოს რამდენიმე დიდი რომანი, მელანია მაცუკოს „ვიტა“ და კიდევ ბევრი არაჩვეულებრივი ტექსტი აქვს თარგმნილი, ჩემი აზრით, ელენა ფერანტეს „მარტოობის დღეების“ თარგმნას ყველაზე უფრო სჭირდებოდა შემოქმედებითი ძალების გააქტიურება, რათა ასეთი დაუვიწყარი თარგმანი მიგვეღო.
