ქართველთა ჭეშმარიტი და მარადიული ტოლერანტობის ამბავი ჩვენი ერთ-ერთი უმთავრესი ეროვნული სიამაყეა, რომელიც ისეთ პათეტიკურ ლოზუნგებში ცოცხლდება, როგორიცაა:
„ქართველები ისტორიულად ტოლერანტი ერი ვართ!“
ეს არის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული და საყოველთაოდ აღიარებული აზრი, რომელიც დაცლილია აქტიური შინაარსისგან, რადგან იმდენად ჰიპოთეტურია, რომ მასში რაიმე კონკრეტულის მოაზრება შეუძლებელია. მისი პრობლემა, ჰიპოთეტურობის გარდა, უფრო მეტად იმაში მდგომარეობს, რომ ის ცდილობს, ისტორიულ გამოცდილებად გაასაღოს წარსულში არარსებული კონცეფცია. რამდენად არაკონფლიქტურიც არ უნდა ყოფილიყო ქართველი ერი ისტორიულად, ის მაინც ვერ შეძლებდა ყოფილიყო ტოლერანტი თანამედროვე გაგებით, რადგან ამ ღირებულების საფუძველი – ყველა ადამიანის ღირსებითი თანასწორობის რწმენა, მკაცრი იერარქიის მქონე ქართული საზოგადოებისთვის ფუნდამენტურად შეუთავსებელი იყო. შესაბამისად, რაც არ უნდა ყოფილიყო ქართველთა შემწყნარებლობის ისტორიული კულტურა, მასსა და ტოლერანტობის თანამედროვე კონცეფციას შორის ტრადიციული კავშირის დადგენა მაინც უკიდურესად რთულია.
„დავით აღმაშენებელი ტოლერანტი იყო!“
ესეც წინას მსგავსად, ასევე ფართოდ გავრცელებული და საყოველთაოდ აღიარებული აზრია, თუმცა, მისგან განსხვავებით, ის არ არის დაცლილი აქტიური შინაარსისგან, არამედ კონკრეტული ისტორიული გამოცდილების პრინციპულად დამახინჯებული ვერსიაა. უპირველეს ყოვლისა, ეს არის მულტიკულტურული, მულტინაციონალური და მულტირელიგიური იმპერიის პრაგმატული მართვის მცდარი აღქმა მრავალფეროვნების პატივისცემის იდეალისტურ პოლიტიკად, ხოლო, მეორე მხრივ, ეს ერთი ადამიანის პიროვნული ღირსების საერთო ეროვნული მითვისებაა.
„თბილისში ერთ კვადრატულ კილომეტრზე უამრავი სხვადასხვა რელიგიის საკულტო ნაგებობაა!“
ჩვენი დედაქალაქის ისტორიულ ნაწილში დღეს არსებული ეს სინამდვილე სხვადასხვა საუკუნეში ქალაქის განსხვავებული პოლიტიკური, კულტურული და რელიგიური განვითარების მატიანე უფროა, ვიდრე ქართველი ერის ტოლერანტობის დასტური. ისიც ფაქტია, რომ თბილისი საკუთარი ისტორიის უმეტეს პერიოდებში, მულტიეთნიკური და შესაბამისად, მულტირელიგიური ქალაქი იყო, სადაც ქართველობა ყოველთვის მმართველ უმრავლესობას არ წარმოადგენდა. ამდენად, ერთმნიშვნელოვნად ვერავინ იტყვის, რომ ძველი თბილისის რელიგიური მრავალფეროვნება ქართველ მართლმადიდებელთა ტრადიციული შემწყნარებლობის ნაყოფია. გარდა ამისა, რა ტოლერანტობის ან რა სინდისის აქტია ამ მრავალფეროვნებაში თავს იწონებდე, მაგალითად, სომხური ტაძრებით და ამ დროს მათი ნაწილი უპატრონობით ინგრეოდეს, ნაწილს მართლმადიდებელ ეკლესიას აკუთვნებდე და ნაწილს კი, საყოველთაო აღიარების მიუხედავად, მესაკუთრეს არ უკანონებდე?
„საქართველოში შიიტი და სუნიტი მუსლიმები ერთ მეჩეთში ლოცულობენ!“
ამ ფაქტის ტოლერანტობად გასაღება უკიდურესი ცინიზმია. ცხადია, დღეს ადგილობრივი შიიტები და სუნიტები მართლაც მშვიდობიანად იყოფენ თბილისის სუნიტურ ჯუმა-მეჩეთს, მაგრამ ეს არა ტრადიციის, არამედ ტრაგედიის შედეგია. ისტორიულად თბილისელი შიიტები საკუთარ მეჩეთში („ცისფერი მეჩეთი“ ან „შაჰის მეჩეთი“) ლოცულობდნენ, რომელიც მტკვრის პირას იდგა და რომელიც გასული საუკუნის ორმოცდაათიან წლებში მეტეხის ახალი ხიდის აგების მიზნით დაანგრიეს. ასე რომ, ერთ მეჩეთში ლოცვა თბილისელ მუსლიმთა გამოუვალი მდგომარეობაა, რომელსაც ისინი ღირსეულად იტანენ. რა პასუხს გასცემს ისტორიულად და ტრადიციულად ტოლერანტული დედაქალაქი შიიტ მუსლიმებს, მათ რომ დღეს თბილისში საკუთარი ახალი მეჩეთის აგება მოინდომონ? ეს რიტორიკული კითხვა ჩვენი ტოლერანტობის ერთ-ერთი ტესტია.
„ქართველებს ებრაელები არასოდეს გვიდევნია“.
სიმართლეს ვიტყვი, აქ ცოტა გამიჭირდა და ვიფიქრე ამ არგუმენტს მოწინააღმდეგე მხარეს დავუთმობ-მეთქი, მაგრამ ქართველთა უპირობო ტოლერანტობაში დარწმუნებულთა მიმართ ჩემი შემწყნარებლობა მაინც იმ ეჭვმა გადასძლია, რომ რაღაც არ გამოდის! და რაკი ჩვენი ერების მეგობრობა მართლაც უნიკალური და საამაყოა, საკითხი შევაბრუნე. ქართველებს რომც გვდომოდა, მაინც რა მიზეზით უნდა გვედევნა ებრაელები? ისინი არც საკუთარს გვაძალებდნენ რამეს და არც ჩვენსას ითხოვდნენ, განსაკუთრებით მიწას. საერთოდაც, მათ ყოველთვის იცოდნენ, რომ აქ დროებით იყვნენ და ადრე თუ გვიან კვლავ ისრაელში დაბრუნდებოდნენ. ეგეც არ იყოს, ისეთ საქმეს აკეთებდნენ, ჩვენთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი რომ იყო და ჩვენ კი სიკვდილამდე გვეზარებოდა – ეკონომიკას ქმნიდნენ. ხოდა, როცა ვიღაც არაფერს გართმევს და თან იმას გაძლევს, რაც გჭირდება, მაგრამ თავად გეზარება, რა ჭკუის უნდა იყო, რომ დევნიდე. მოკლედ, ბოლომდე გულწრფელი რომ ვიყო, აქ მაინც უხერხულობას ვგრძნობ და თუ ვინმე არ დამეთანხმება, არ მეწყინება.
„ქართულ ტოლერანტობას არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი უნდა მიენიჭოს!“
ჯერ ერთი, ამ ისტორიაში რაც მართლა ღირებულია უკვე წარმოადგენს ეროვნულ არამატერიალურ კულტურულ მემკვიდრეობას – „ქართულ-ებრაული 26-საუკუნოვანი უნიკალური ურთიერთობების ტრადიცია“ და მეორე, „რას“ უნდა მივანიჭოთ და „რატომ“ უნდა მივანიჭოთ ეს სტატუსი? „იმას“, რაც არ ვიცით, რეალურად არსებობდა თუ არა და „იმიტომ“, რომ მის ნამდვილობაზე მსჯელობა შეწყდეს? ეს უკანასკნელი კითხვა შესაძლოა სპეკულაციად მოგეჩვენოთ, მაგრამ ქართული ტოლერანტობის გაძეგლების ინიციატორს არ დაუმალავს, რომ ამ იდეის საფუძველი სხვა ყველაფერთან ერთად ისიცაა, რომ „ჩვენთან თანამედროვე დემოკრატიული პრინციპის – ტოლერანტობის ხელახალი გააზრება არასდროს გამხდარა საჭირო“. შესაბამისად, ჩემი კითხვა სრულიად რეალურია და სავარაუდო პასუხიც ნათელი – თუ სიცოცხლეში არ იყო საჭირო ტოლერანტობის იდეის გადააზრება, რაღა ძეგლად ქცევის შემდეგ გაგვიწყრება ღმერთი.
„ვისზე ნაკლები ტოლერანტი ვარ, შე გამზრდელმოტყნულო!!!“
ყველა წინა და, პრინციპში, ნებისმიერი სხვა კონცეფციის სიყალბის გულწრფელი, მოკლე და ნათელი მხილება.
ცხადია, ეს არც ჩემი ორიგინალური შეფასებებია და ამ ჩამონათვალის გაგრძელებაც კიდევ შეიძლებოდა, მაგრამ უკანასკნელმა იმდენად მოულოდნელად და კანონზომიერად შეაჯამა ყველაფერი, რომ სჯობს ეს ნაწილი აქ შევწყვიტო.
საერთოდ, შემიძლია დავუშვა, რომ მე ვცდები და ისტორიული რეალობა მართლაც ქართველთა ტოლერანტობის სასარგებლოდ მეტყველებს. თუმცა, უკეთეს შემთხვევაში ეს არაფერს ცვლის, რადგან სხვისი, თუნდაც მთელი ერის წარსული გამოცდილება, მისი რეალური გააზრებისა და აქტიური გაზიარების გარეშე თანამედროვე ადამიანს პირადი პასუხისმგებლობისა და ვალდებულებებისგან არ ათავისუფლებს. უარეს შემთხვევაში კი ერის ტოლერანტული წარსული უფრო მეტად ამხელს და ააშკარავებს თანამედროვე შეუწყნარებლობას. თუმცა, მაინც მგონია, რომ არ ვცდები და ჩვენ არათუ არასდროს ვყოფილვართ გულწრფელი და ნამდვილი ტოლერანტები, არამედ, შეუძლებელიც კია, ასეთები ვყოფილიყავით.
საქმე ის გახლავთ, რომ ტოლერანტობის თანამედროვე კონცეფცია დიდი ხანია აღარ კმაყოფილდება განსხვავებულთა არსებობის უბრალო „დაშვებით“, ან მათი პასიური „ატანით“, ან თუნდაც მათი პრაგმატული „შეწყნარებით“. ეყრდნობა რა ყველა ადამიანის თანასწორობისა და, საკუთრივ, „განსხვავებულობის“, როგორც ჰუმანური ღირებულების რწმენას, ის დღეს უკვე მიდრეკილია განსხვავებულთა აღიარების, პატივისცემისა და მიმღებლობისკენ. ეს ორი კონცეფცია, პრინციპში, იმდენად განსხვავდება ერთმანეთისგან, რომ ჩემთვის რთულია ეს უკანასკნელი პირველის პირდაპირ შთამომავლად წარმოვიდგინო.
რელიგიურ განზომილებაში ტოლერანტობა ამ გაგებით გულისხმობს განსხვავებული მრწამსის ადამიანებში რაღაც ისეთის აღიარებას, რაც საერთო პატივისცემას იმსახურებს და, ამდენად, განსხვავებულის მიმღებლობის სოლიდარულ კულტურას ქმნის. ცხადია, ეს ვერ იქნება რელიგიური იდენტობა – მუსლიმობა, ქრისტიანობა, იუდეველობა ან სხვ., რადგან ის ცალსახად არ არის „საერთო“. ასეთად, არც ამ იდენტობათა ხელოვნური დაახლოებისა და შერიგების მცდელობა გამოდგება, რადგან ის მათი უნიკალურობის ხელყოფის ძალიან მაღალ რისკებს შეიცავს. პირიქით, ტოლერანტობა სწორედ ავთენტური მრავალფეროვნების, თუნდაც, რელიგიურ მოძღვრებათა მძაფრი დაპირისპირებისა და არა ამ განსხვავებათა მოსპობის პირობებში უნდა მიიღწეოდეს. ის, რაც განსხვავებული რელიგიური იდენტობების მიუხედავად, ყველა ადამიანს „საერთო“ აქვს, არის რწმენის აქტი, ანუ ის შინაგანი პიროვნული ფენომენი, რომელიც ყველასთვის ერთნაირად ნიშანდობლივია, თუმცა, თითოეული შესაძლოა სხვადასხვა მრწამსის აღიარებამდე მიიყვანოს. მარტივად რომ ვთქვათ, მრწამსი განგვასხვავებს, ხოლო რწმენა გვაერთიანებს.
ახლა ვნახოთ, რანაირად უკავშირდება ეს ყველაფერი ქართველთა შეუძლო ტოლერანტობის ამბავს. იმისთვის, რომ ქართველი მართლმადიდებელი განსხვავებული მრწამსის ადამიანების მიმართ ტოლერანტული ყოფილიყო, მას საკუთარ თავსა და იმ სხვაში უნდა დაენახა რწმენის ერთი და იგივე აქტი. სამწუხაროდ, მართლმადიდებლობა საქართველოში გავრცელებიდან დღემდე მხოლოდ ჩვენს კოლექტიურ იდენტობას წარმოადგენს და არა პიროვნული რწმენის აქტს. შესაბამისად, არ გაგვაჩნია რა აქტიური რწმენის საკუთარი გამოცდილება, ცხადია, ვერ შევძლებდით და არც დღეს შეგვიძლია სხვებში დავინახოთ, ვაღიარო და პატივი ვცეთ იმავეს. ვერ შევძლებდით და არც დღეს შეგვიძლია ვიყოთ გულწრფელი და ნამდვილი ტოლერანტები არამართლმადიდებელთა მიმართ.
დიახ, საქართველოში ქრისტიანობა საბოლოოდ და სრულყოფილად მხოლოდ მას შემდეგ დამკვიდრდა, რაც ქრისტეს სამოციქულო ეკლესია ბიზანტიის იმპერიამ ჩაყლაპა და სახელმწიფო ინსტიტუტად აქცია. ჩვენ ეს პირველი საუკუნეების ცოცხალი ეკლესიის პერიოდი ჯერ ობიექტურად გამოვტოვეთ – ვერც ქრისტეს მოციქულებმა და, პრინციპში, ვერც წმინდა ნინომ ვერ შეძლო ჩვენი გაქრისტიანება, სანამ მირიან მეფემ ქრისტიანობა კონსტანტინე დიდის მსგავსად სახელმწიფო რელიგიად, ანუ პოლიტიკურ იდეოლოგიად, ანუ ეროვნულ იდენტობად არ გამოაცხადა და არც მას შემდეგ გვიცდია რამე შეგვეცვალა, ხელახლა გაგვეაზრებინა, ცოცხალ რწმენად გვექცია. დღემდე ასეა. ამიტომ ვერ ვეგუებით იმ ქართველებს (და არა მარტო მათ, თუმცა განსაკუთრებით მათ), ვინც საკუთარი ძალისხმევით და ძიებით ან უბრალოდ, გარკვეული გარემოებების გამო, ჩვენი „ეროვნული იდენტობა – მართლმადიდებლობა“ დათმო და განსხვავებული რელიგია აღიარა. განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ეს მათთვის ცოცხალი რწმენაა, ჩვენთვის ასე გაუგებარი. ჩვენი ტოლერანტული ყურები მოსასმენადაც ვერ იტანს „ქართველ მუსლიმს“, „ქართველ კათოლიკეს“, „ქართველ პროტესტანტს“, „იეჰოვას ქართველ მოწმეს“ ან ნებისმიერ სხვა არამართლმადიდებელ ქართველს. განსაკუთრებით ნიშანდობლივი კი მათი დამუნათების ფორმაა – „წინაპართა რელიგიის ღალატი“, არა, მაგალითად, ქრისტეს ჭეშმარიტების, არამედ წინაპრების რწმენის!
საბოლოოდ, ჩვენთვის ტოლერანტობა, მართლმადიდებლობის მსგავსად, მხოლოდ იდენტობაა და არა აქტიური რწმენა თუ პირადი გამოცდილება. ეს კი, თუ „უძღები შვილის“ იგავს ვენდობით, დაღუპვის პირდაპირი გზაა. როცა უფროსი ძე ხარ, მამის სახლი არასდროს დაგიტოვებია, დაბადებიდან მემკვიდრე გქვია და არც არასდროს გიფიქრია, ეს რას ნიშნავს, რადგან ეს მდგომარეობა თავად კი არ მოიპოვე, არამედ მამამ მოგანიჭა. ამ დროს უმცროსი ძე მიდის სახლიდან და დაღუპვის რისკით ცდილობს იპოვოს საკუთარი თავიც და საკუთრი ადგილიც მამის სახლში და მართლაც, უკან დაბრუნებულმა, უმძიმესი პირადი გამოცდილებით, უკვე ნამდვილად იცის, რას ნიშნავს მამის სახლში ყოფნა და მამაც იმაზე მეტი პატივით იღებს, ვიდრე მას წასვლამდე ჰქონდა. ხოდა, შენ, უფროსი ძმა, ვერ იგებ, რა ხდება, იმიტომ, რომ შენ არასდროს დაგიტოვებია მამის სახლი, არ გიფიქრია საკუთარ მდგომარეობაზე, არ გაქვს ასეთი გამოცდილება და არც უმცროსი ძმის გესმის და არც მამის. და მიუხედავად იმისა, რომ შენი ძმის დაბრუნებით შენ არაფერი გაკლდება, მაინც ვერ იტან, ვერ იწყნარებ მას, არ ხარ ბედნიერი, არ გიხარია. თუმცა, ეს უფრო დიდი ამბავია და ამაზე სხვა დროს.
