უსახსრობის გამო თვითნებურად მიღებული უხარისხო პრეპარატები, არაკვალიფიციურ ექიმთან ვიზიტი ჯანმრთელობის რისკის ფასად, ფინანსურ ტვირთად ქცეული დიაგნოსტირებისა და მედიკამენტების ხარჯები – ეს იმ პრობლემების არასრული ჩამონათვალია, რომელთა წინაშეც საქართველოში მცხოვრები ტრანსი ადამიანები დგანან.
რამდენად ხელმისაწვდომია ტრანსსპეციფიკური ჯანდაცვა საქართველოში? როგორ რეგულირდება სამედიცინო სფერო ამ მხრივ და რას აკეთებს სახელმწიფო ამ საკითხებთან დაკავშირებული პრობლემების მოსაგვარებლად?
რას გულისხმობს ტრანსსპეციფიკური ჯანდაცვა?
გავრცელებული სტერეოტიპია, რომ ყოველი ტრანსი ადამიანის უპირველესი ამოცანა სამედიცინო ტრანზიცია და შესაბამისი პროცედურებით სხეულის სასურველ გენდერთან მაქსიმალური მიმსგავსებაა, თუმცა არაერთი საერთაშორისო კვლევით დასტურდება, რომ ეს ინდივიდუალურად გადასაწყვეტი საკითხია. ტრანზიციის პროცესში მხარდამჭერი სამედიცინო პროცედურები მრავალფეროვანია და იგი მოიცავს როგორც ჰორმონულ თერაპიას, ასევე შეიძლება მოიცავდეს მკერდის მამოპლასტიკას ან მასტექტომიას, სქესის კვლავმინიჭების ქირურგიულ ოპერაციას, ხმის იოგების პლასტიკურ ოპერაციას, თმის მოშორების სამედიცინო მომსახურებას და ა.შ. – შესაძლოა, ჩამოთვლილი პროცედურებიდან ტრანსგენდერი ადამიანისთვის მხოლოდ ერთის ჩატარება იყოს სასურველი, რათა საკუთარ სხეულში თავი კომფორტულად იგრძნოს. ან შესაძლოა, მან არცერთი პროცედურის გავლა არ მოინდომოს.
„ქალთა ინიციატივების მხარდამჭერი ჯგუფის“ (WISG) იურისტი ქეთი ბახტაძე ტრანს-მდგომარეობისა და გენდერული დისფორიის ერთმანეთისგან გამიჯვნის მნიშვნელობაზე ამახვილებს ყურადღებას. მისი თქმით, სწორედ ჰომო- და ტრანსფობიური გარემოა იმ ყველაფრის სათავე, რაც შემდგომ გენდერულ დისფორიას იწვევს.
„სანამ ეს პროცედურები ჩატარდება, მნიშვნელოვანია მხოლოდ და მხოლოდ სურვილი. ეს პროცედურები არ შეიძლება დაინიშნოს „სამკურნალოდ“. იმიტომ, რომ ტრანსსექსუალიზმი არ არის სამკურნალო დიაგნოზი, 2018 წლიდან ის ამოღეულია დიაგნოზთა საერთაშორისო ნუსხიდან, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში ადამიანებს დიდი სურვილი აქვთ, რომ სამედიცინო ტრანზიციას მიმართონ. რაც შეეხება გენდერულ დისფორიას, ეს გახლავთ ფსიქიკური ჯანმრთელობის დიაგნოზი, რომელიც გამოწვეულია იმით, რომ გარემო არის ჰომოფობიური და ტრანსფობიური და ადამიანს საკუთარ გენდერულ იდენტობასთან ან გამოხატვასთან მიმართებით აქვს შფოთვა, დეპრესიული ფონი, მათ შორის იმის გამოც, რომ მას არ მიუწვდება ხელი პროცედურებზე, რათა შეცვალოს საკუთარი გენდერული გამოხატვა იმგვარად, როგორც ამას საზოგადოება მოითხოვს და რა სტანდარტებიც არის დადგენილი ქალისა და მამაკაცისთვის“, – ამბობს ქეთი ბახტაძე.
საქართველოს იუსტიციისა სამინისტროსა და სასამართლოს მიერ დადგენილი პრაქტიკით, გენდერის სამართლებრივი აღიარების ანუ პიროვნების მაიდენტიფიცირებელ დოკუმენტებში სქესის შესახებ ჩანაწერის ცვლილების ერთადერთი წინაპირობა ძვირადღირებული, შეუქცევადი და სიცოცხლისთვის საშიში ქირურგიული ოპერაციაა. სახელმწიფოს ამგვარ მიდგომას ქართველი ტრანსგენდერი აქტივისტები ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში ასაჩივრებენ.
აღსანიშნავია, რომ სტრასბურგის სასამართლომ მსგავს ფრანგულ საქმეზე გამოიტანა დასკვნა, რომლის თანახმად, გენდერის სამართლებრივი აღიარებისთვის სქესის კვლავმინიჭების ქირურგიული ოპერაციის მოთხოვნა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლით დაცული პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლების დარღვევაა.
ფინანსურ ტვირთად ქცეული ჯანმრთელობა
სხვა მიზეზებთან ერთად, დოკუმენტში ჩაწერილი სქესისა და გარეგნული მახასიათებლების შეუთავსებლობით გამოწვეული უსიამოვნებების თავიდან ასარიდებლად ტრანსგენდერი ადამიანები ხშირად იძულებულნი არიან, ჩაერთონ უკონტრაქტო, დაბალანაზღაურებად, ხშირად სიცოცხლისთვის საფრთხის შემცველ სამუშაოში. ასეთ შემთხვევაში ხშირად ოჯახიდან გამოძევებული, ქირით მცხოვრები ადამიანისთვის კიდევ უფრო მიუწვდომელი ხდება საჭირო სამედიცინო პროცედურები.
ამას ადასტურებს 2020 წელს WISG-ის მიერ ჩატარებული კვლევაც, სადაც ოცდაათი გამოკითხული ტრანსგენდერი პირველ ბარიერად ჯანდაცვაზე ფინანსურ ხელმისაწვდომობის არქონას ასახელებს. ამავე ორგანიზაციის 2014 წლის კვლევაშიც გამოვლინდა, რომ 14-დან 12 გამოკითხული რესპონდენტი არ იტარებდა რეგულარულ პროფილაქტიკურ სამედიცინო გამოკვლევებს ჯანმრთელობის ზოგადი მდგომარეობის დასადგენად. ამის ერთ-ერთ მიზეზად ისინი ფინანსურ მდგომარეობას ასახელებდნენ.
2018 წელს ხუთმა ტრანსგენდერმა ადამიანმა სახალხო დამცველის აპარატს მიმართა. მათ ინტერესებს „ქალთა ინიციატივების მხარდამჭერი ჯგუფი“ იცავდა. განმცხადებლები მიიჩნევდნენ, რომ რეფერალურმა კომისიამ მათ დაუსაბუთებელად უთხრა უარი დიაგნოსტიკური პროცედურების დაფინანსებაზე, რასაც, მათი თქმით, გენდერული იდენტობის ნიშნით დისკრიმინაცია ედო საფუძვლად.
„შეიძლება ადამიანმა უშუალოდ ჰორმონის შეძენა შეძლოს, მაგრამ ამასთან აუცილებელია დიაგნოსტიკური პროცედურების ჩატარება და ექიმის გეგმიური პერიოდული კონსულტაცია. აღნიშნული კი საკმაოდ ძვირია. შედეგად, რიგითი ტრანსი მოქალაქისთვის, რომელსაც თერაპიის ჩატარება სურს, მიუწვდომელი რჩება იმის სრულფასოვანი გამოკვლევა – მიღებული მედიკამენტი ხომ არ დააზიანებს მის ჯანმრთელობას, რა დოზით სჭირდება, როგორ იმოქმედებს მის მდგომარეობაზე და ა.შ. ამ 5 ტრანსი ადამიანის საქმეში ძირითადად ვითხოვდით დიაგნოსტიკური გამოკვლევების დაფინანსებას, რომელიც აუცილებლად უნდა ჩატარდეს ჰორმონული თერაპიის დაწყებამდე, მაგალითად, ფარისებრი ჯირკვლის გამოკვლევა და სხვა. გამომდინარე იქიდან, რომ ეს პროცედურები არ ფინანსდება საყოველთაო ჯანდაცვის პაკეტით, მივმართეთ რეფერალურ კომისიას, თუმცა დაუსაბუთებელი უარი მივიღეთ“, – ამბობს ქეთი ბახტაძე. მისივე თქმით, ბევრი ტრანსი ადამიანი, იძულებულია, რომ სურვილის მიუხედავად, უსახსრობის გამო უარი თქვას ჰორმონულ თერაპიაზე.
იმ 5 განმცხადებლიდან, რომლებმაც სახალხო დამცველს მიმართეს, ერთ-ერთი 24 წლის ტრანსგენდერი ქალი ლანა მირუაშვილია. ამბობს, რომ ჰორმონული თერაპიის დაწყებამდე წინასწარი დიაგნოსტიკური კვლევების ხარჯებს თვეების განმავლობაში ვერ ფარავდა. მისი თქმით, წინასწარი კვლევების ფასი ინდივიდუალურია და თუ თავად 300 ლარი გადაიხადა, თავის ნაცნობებსა და მეგობრებს 400-500 ლარი დაუჯდათ. ლანა უკვე ერთი წელია, რაც ჰორმონულ თერაპიას გადის. არის ენდოკრინოლოგის მეთვალყურეობის ქვეშ და ჰორმონული ფონის დასადგენად პერიოდულად დიაგნოსტიკური გამოკვლევების გაკეთებაც უწევს.
„საკმაოდ არათანაზომიერი ხარჯია. ექიმის მიერ დანიშნული ჰორმონული პრეპარატები ძალიან ძვირია. არიან ადამიანები, რომლებიც უსახსრობის გამო თვითნებურად სვამენ დაბალფასიან, უხარისხო წამლებს და ეს არის ძალიან საშიში ბევრისთვის. რასაც მე ვსვამ, ის ჰორმონები ძვირი ღირს, თვეში 150 ლარი მიჯდებოდა მთელი 1 წლის განმავლობაში. ახლა ვინაიდან ვაპირებ ოპერაციის გაკეთებას, 250 ლარამდე ავიდა ღირებულება“, – ამბობს ლანა და დასძენს, რომ მწირი შემოსავლის გამო ამ ხარჯების გასტუმრება მარტოს გაუჭირდება, მით უფრო, რომ ახლა დედაც ვეღარ ეხმარება.
ის ასევე იხსენებს საკუთარი მეგობრის გამოცდილებასაც, რომელმაც უსახსრობის გამო თვითნებურადაც ვერ შეძლო პრეპარატების მიღება.
„წამლის შეწყვეტის გამო პირვანდელ მდგომარეობაში დაუბრუნდა ყველაფერი. ჰორმონებს როცა სვამ, გარეგნობა იცვლება, მაგრამ როგორც კი შეწყვეტ, ეს არის შექცევადი ჩარევა და გარეგნობა უბრუნდება თავდაპირველ მდგომარეობას (მით უფრო თუ არ გაქვს ოპერაცია გაკეთებული)“, – ამბობს ლანა მირუაშვილი. მისი თქმით, სხეულის თავდაპირველ მდგომარეობაში დაბრუნება ტრანსი ადამიანებისთვის სტრესულია.
ლანასა და მისი ოთხი თანამოაზრის განაცხადს სახალხო დამცველის აპარატი ორი წლის განმავლობაში სწავლობდა, ივნისში კი ცნობილი გახდა, რომ ომბუდსმენის აპარატმა დაფინანსების ნაწილში დისკრიმინაცია არ დაადგინა, თუმცა ზოგადი წინადადებით მიმართა ჯანდაცვის სამინისტროს, რათა შეექმნა სამუშაო ჯგუფი, რომელიც სახელმწიფო დონეზე შეიმუშავებდა ტრანსსპეციფიკურ სამედიცინო გაიდლაინებსა და პროტოკოლებს, რომელთა არარსებობის პირობებში ტრანსი ადამიანები ვერ სარგებლობენ კონსტიტუციით გარანტირებული ხარისხიანი სამედიცინო სერვისისა და ინფორმირებული თანხმობის საფუძველზე ამგვარი სერვისის მიღების უფლებით.
„ექიმის კაიტიპობის იმედად“ – რეგულაციებს მიღმა დარჩენილი ტრანსი ადამიანების ჯანმრთელობა
ომბუდსმენის წინადადებამდე არსებობდა არაერთი ადგილობრივი თუ საერთაშორისო ორგანიზაციის რეკომენდაცია, თუმცა ჯანდაცვის სამინისტროს ისინი ამ დრომდე არ გაუთვალისწინებია. მაგალითად;
- სექსუალური ორიენტაციისა და გენდერული იდენტობის ნიშნით დისკრიმინაციული მოტივით ძალადობისგან დაცვის საკითხებში გაეროს დამოუკიდებელი ექსპერტის, ვიქტორ მადრიგალ-ბორლოზის საქართველოში ვიზიტის შემდგომ 2019 წლის ანგარიშში აღნიშნულია, რომ გენდერის აფირმაციასთან დაკავშირებული ფსიქოლოგიური, ენდოკრინოლოგიური და ქირურგიული სერვისები არ არის რეგულირებული და არ არსებობს აღნიშნულ პროცედურებთან დაკავშირებული კლინიკური გაიდლაინები. ექსპერტის რეკომენდაციით, სახელმწიფომ უნდა შეიმუშაოს კლინიკური გაიდლაინები, რომლებიც შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს.
- ამავე საკითხს ეხება რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ ბრძოლის ევროპული კომისია (ECRI) საქართველოს შესახებ 2015 წელს გამოქვეყნებულ ანგარიშში. ამავე საკითხზე ყურადღება გამახვილებულია 2018 წელს საქართველოს პარლამენტის გენდერული თანასწორობის საბჭოს ეგიდით შექმნილ დოკუმენტში „გენდერული თანასწორობა საქართველოში: ბარიერები და რეკომენდაციები“.
ტრანსსპეციფიკური სამედიცინო სერვისების გაიდლაინებისა და პროტოკოლების შემუშავება განსაზღვრულია საქართველოს ადამიანის უფლებების 2018-2020 დაცვის სამთავრობო სამოქმედო გეგმითაც, რომელიც 2020 წლის თებერვალში დამტკიცდა, თუმცა სამუშაო ჯგუფი ამ დრომდე არ შექმნილა.
როგორც ქეთი ბახტაძე ამბობს, სახალხო დამცველის მიმართვის შემდეგ ივნისში ჯანდაცვის სამინისტრომ WISG-ს (როგორც თემთან მომუშავე ორგანიზაციას) შესთავაზა ჩართულიყო მულტიდისციპლინურ სამუშაო ჯგუფში, რომელიც უწყების პოლიტიკის დეპარტამენტის ბაზაზე ტრანსსპეციფიკური ჯანდაცვის საკითხებთან დაკავშირებით იქმნებოდა.
ჯანდაცვის სამინისტროს პრესსამსახურში „პუბლიკას“ განუცხადეს, რომ აღნიშნულ საკითხზე სამუშაო ჯგუფის ნაცვლად საბჭო იმსჯელებს, თუმცა როდის – უწყებაში პასუხი არ აქვთ.
„ჩვენი ორგანიზაცია დაპირდა ჯანდაცვის სამინისტროს, რომ იმ სფეროს პროფესიონალებთან, ვისი ნდობაც ჩვენ გვაქვს, ფსიქიატრებთან, ენდოკრინოლოგებთან და მათთან, ვინც ამ საკითხებზე მუშაობს, შევძლებდით კომუნკიაციას და მათ ჩართვას ამ სამუშაო ჯგუფში. ასევე, დავპირდით ტრანსი ადამიანების ჩართულობის მობილიზებასაც და მას შემდეგ გვაქვს სრული დუმილი. ჩვენ ველოდებით ამ სამუშაო ჯგუფის შექმნასა და შეკრებას“, – ამბობს WISG-ის წარმომადგენელი.
ჯგუფის შექმნამდე და კონკრეტული გადაწყვეტილებების მიღებამდე ტრანსადამიანების ჯანმრთელობა კვლავ რეგულაციებს მიღმა რჩება. მაგალითად, სხვა შემთხვევებში ექიმისთვის გაიდლაინში გაწერილია – რა სახის გამოკვლევები უნდა ჩაუტარდეს პაციენტს, რომელი მედიკამენტები დაენიშნოს და სხვა. თუმცა გაიდლაინში არაფერი წერია ტრანსსპეციფიკური ჯანდაცვის სერვისებზე. ასევე, ტრანს ადამიანებს დღემდე არ შეუძლიათ, მაგალითად, ექიმის მიერ არასწორად დანიშნული მედიკამენტების გამო მიმართონ სახელმწიფო ჯანდაცვის საკითხების რეგულირების სააგენტოს. ამის მიზეზი კი კლინიკური პროტოკოლების არარსებობაა, რომელშიც გაწერილი იქნებოდა კონკრეტულ სერვისთან დაკავშირებული საკითხები და ზრუნვის სტანდარტები.
ამ პრობლემის აღწერისას ქეთი ბახტაძეს მაგალითად მოჰყავს გაეროს დამოუკიდებელი ექსპერტის შეფასება, რომლის მიხედვითაც „შესამჩნევია სამედიცინო სფეროს პროფესიონალების ნაკლებობა, ექიმებს ხშირად ერთმანეთში ერევათ ტრანსგენდერი ადამიანი და ლესბოსელი ადამიანი, მათ შეიძლება ეს ერთი და იგივე ეგონოთ“.
„სახელმწიფო სამედიცინო რეგულირების სააგენტოს ჰყავს სპეციალური კომისია, რომელიც მოქალაქეთა განცხადებებს იღებს და სწავლობს, შეესაბამებოდა თუ არა სტანდარტებს კონკრეტული პროცედურა. რადგან ჩვენ ეროვნული სტანდარტი არა გვაქვს, ვერც ვერაფერს შეადარებს ეს [კომისია], იმ შემთხვევაშიც კი მნიშვნელოვნადაც რომ დააზიანდეს ადამიანი ამ მკურნალობის შედეგად – ჰორმონული თერაპიის შედეგად შეიძლება ადამიანს ჩამოუყალიბდეს ონკოლოგიური პრობლემები, თირკმლის პრობლემები, ვენური თრომბი. ამ შემთხვევაში, შეუძლებელია ჩვენ რაიმე ფორმით მივმართოთ რეგულირების სააგენტოს და მოვითხოვოთ ექიმისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრება. დღეს ტრანსი ადამიანის ჯანმრთელობა, რომელიც ამ სერვისისთვის საქართველოში ექიმს მიმართავს დამოკიდებულია ექიმის „კაი ტიპობაზე“ და ამიტომ აქვს განსაკუთრებული მნიშვნელობა სამუშაო ჯგუფს, რომლის შექმნასაც ჩვენ და სახალხო დამცველი ვითხოვთ“, – ამბობს ქეთი ბახტაძე.
ქეთი ბახტაძე ასევე ამბობს, რომ ტრანსპეციფიკური ჯანდაცვის სერვისების მიწოდებისას მხოლოდ საერთაშორისო სტანდარტების გათვალისწინება საკმარისი არ არის და საჭიროა ადგილობრივი კონტექსტის გათვალისწინებაც, „რადგან საქართველოში არ გვაქვს იმავე ტიპის მედიკამენტები ან ტექნოლოგიები“. სწორედ ამ პრობლემაზე საუბრობს 24 წლის ტრანსგენდერი ქალიც:
„ძირითადად 2 პრეპარატს ვსვამდი. ერთი საერთოდ დეფიციტშია და აღარ არის საქართველოში. ის არის ძალიან ეფექტური, ექიმი ძირითად შემთხვევაში, იშვიათი გამონაკლისების გარდა, მაგ წამალს ნიშნავდა. ეს წამალი საერთოდ აღარ არის საქართველოში, მიზეზიც არ ვიცით, რატომ აღარ შემოაქვთ“, – ამბობს ლანა მირუაშვილი.
საბოლოოდ, ქეთი ბახტაძე ამბობს, რომ მხოლოდ ჯანდაცვის ხარისხის გაუმჯობესება საკმარისი არ იქნება. თუკი სერვისები ფინანსურად მისაწვდომი არ გახდება, ტრანსი ადამიანები კვლავ „მანკიერ წრეში“ დარჩებიან.
„ხშირად სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ადამიანისთვის, რომ გამოიყურებოდეს საკუთარი გენდერული იდენტობის შესაბამისად. სხვანაირად ის ვერ აღწევს საზოგადოებაში ინტეგრაციას, ვერ საქმდება, საერთოდ გარეთ ვერ გამოდის, სრულ იზოლაციაში იმყოფება და ერთგვარი მანკიერი წრე არის, რომელსაც ვერაფრით გაარღვევ, ვერ დაიწყებ მუშაობას იმისთვის, რომ თანხა შეაგროვო და პროცედურები დააფინანსო. პროცედურებს რომ ვერ აფინანსებ და ვერ მიმართავ სათანადო ზრუნვას, ამის გამო ვერ საქმდები და გარეთ ვერ გამოდიხარ და გიწევს, სულ სექსსამუშაოში იყო ჩართული. სექსსამუშაო კი არ არის ისეთი შემოსავლიანი, რომელიც საშუალებას მოგცემს თუნდაც რაღაც პერიოდის განმავლობაში საკუთარი სამედიცინო პროცედურები დაიფინანსო. მეტიც, სექსსამუშაო მნიშვნელოვნად აზიანებს ადამიანის როგორც ფიზიკურ, ისე ფსიქო-ემოციურ მდგომარეობას. აქ მნიშვნელოვანია სურვილი. ამ სურვილში მოიაზრება საჭიროება და ეს საჭიროება უნდა დგინდებოდეს კონკრეტული სპეციალისტების ჯგუფის მხრიდან; სწორედ ამის საფუძველზე უნდა დაიგეგმოს ტრანსი ადამიანის ინდივიდუალური მხარდაჭერის მექანიზმი და ყველა საჭირო პროცედურა დაფინანსდეს“, – ამბობს ქეთი ბახტაძე.
